responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 11  صفحه : 4736
برزال‌، بنى‌
جلد: 11
     
شماره مقاله:4736



بِرْزال‌، بَنى‌، خاندانى‌ از بربرهاي‌ شمال‌ افريقا كه‌ نزديك‌ به‌ نيم‌ قرن‌ بر قرمونه‌ از شهرهاي‌ اندلس‌ حكومت‌ كردند. بنى‌ برزال‌ تيره‌اي‌ از بربرهاي‌ زناته‌ بودند كه‌ در سدة 4ق‌/10م‌ در منطقة زاب‌ و حوالى‌ شهر مسيله‌، در مغرب‌ سكنى‌ داشتند (يعقوبى‌، 352؛ ابن‌ حزم‌، 498؛ ابوعبيد، 723). اينان‌ كه‌ از هواداران‌ دولت‌ اموي‌ در مغرب‌ و اندلس‌، و از مخالفان‌ سرسخت‌ فاطميان‌ و خود از اباضيان‌ نُكّاري‌ بودند، با آغاز قيام‌ ابويزيد نكاري‌ (ه م‌) بر ضد قائم‌ فاطمى‌ (حك 322-334ق‌/934- 945م‌) در افريقيه‌ به‌ او پيوستند (نك: ابن‌ حيان‌، 192؛ ادريس‌ بن‌ حسن‌، 392- 393). در 335ق‌، شورش‌ نكاري‌ سركوب‌ شد و خود او به‌ كوهستانهاي‌ سالاّت‌ كه‌ منزلگاه‌ بنى‌ برزال‌ بود، گريخت‌ و با ياري‌ آنان‌ و گروهى‌ از قبيلة بنى‌ كملان‌ سپاهى‌ تدارك‌ ديد و به‌ جنگ‌ با خليفة فاطمى‌، منصور برخاست‌. اما اين‌ بار نيز پيروز نشد و بسياري‌ از بنى‌ برزال‌ كشته‌ شدند (همو، 396-400، 406؛ محمدحسين‌، 5 -6). از آن‌ پس‌ بنى‌ برزال‌ به‌ اطاعت‌ فاطميان‌ درآمدند و به‌ جعفربن‌ على‌ بن‌ حمدون‌، حاكم‌ مسيله‌ پيوستند (ابن‌ عذاري‌، 3/268؛ ابن‌ خلدون‌، 7/73).
در 360ق‌/971م‌ زيري‌ بن‌ مناد در جنگ‌ با بنى‌ حمدون‌ و هم‌ پيمانان‌ ايشان‌، يعنى‌ بنى‌ برزال‌ كشته‌ شد و چون‌ قبيلة صنهاجه‌ بر مغرب‌ دست‌ يافت‌، بنى‌ حمدون‌ و بنى‌ برزال‌ از بيم‌ انتقام‌ آنان‌ به‌ اندلس‌ مهاجرت‌ كردند و به‌ خدمت‌ حِكَم‌ دوم‌ اموي‌ (حك 350-366ق‌/961-977م‌) درآمدند. خليفه‌ آنان‌ را بسيار گرامى‌ داشت‌ و پاداشهاي‌ فراوان‌ بخشيد (ابن‌ حيان‌، 192-193؛ ابن‌ عذاري‌، ابن‌ خلدون‌، همانجاها؛ ادريس‌، .(49-50
در آغاز خلافت‌ هشام‌ (366- 399ق‌/977-1009م‌)، وزير او منصور بن‌ ابى‌ عامر با حمايت‌ و پشتيبانى‌ بنى‌ برزال‌ بر اقتدار خود افزود و آنان‌ را مقام‌ و منزلت‌ بسيار داد و يكى‌ از بزرگان‌ بنى‌ برزال‌ به‌ نام‌ اسحاق‌ بن‌ برزال‌ را بر ولايت‌ قرمونه‌ گماشت‌ (ابن‌ خلدون‌، همانجا؛ مقري‌، 1/397). در 403ق‌ سليمان‌ بن‌ حكم‌، ولايت‌ جيان‌ و اطراف‌ آن‌ را نيز بر قلمرو ايشان‌ افزود (ابن‌ خطيب‌، 119). در اواخر حكومت‌ بنى‌عامر، ولايت‌ قرمونه‌ را ابوعبدالله‌ محمدبن‌ عبدالله‌ برزالى‌ در دست‌ داشت‌ و چون‌ خلافت‌ بنى‌ اميه‌ در اندلس‌ به‌ پايان‌ رسيد، وي‌ در 404ق‌ ادعاي‌ استقلال‌ كرد و به‌ نام‌ خود خطبه‌ خواند و پس‌ از تثبيت‌ موقعيت‌ خويش‌ و ايجاد امنيت‌ و آرامش‌، به‌ توسعة قلمرو خود پرداخت‌ و استجه‌، اشونه‌ (يا اشبونه‌) و المدور را تسخير كرد و بدين‌ ترتيب‌ قرمونه‌ پس‌ از غرناطه‌ به‌ بزرگ‌ترين‌ امارت‌ نشين‌ بربرها در اندلس‌ تبديل‌ شد (ابن‌ عذاري‌، 3/268، 311؛ ابن‌ خطيب‌، 237؛ عنان‌، 147؛ ادريس‌، .(51-52
ابوعبدالله‌ برزالى‌ از بنى‌ حمود - حاكمان‌ قرطبه‌ و مالقه‌ - كه‌ چشم‌ طمع‌ به‌ قلمرو وي‌ داشتند، سخت‌ بيمناك‌ بود؛ از اين‌ رو با ابوالقاسم‌ بن‌ عباد، حاكم‌ اشبيليه‌ از در آشتى‌ و دوستى‌ درآمد و ابن‌ عباد به‌ رغم‌ دشمنى‌ با بربرها اين‌ اتحاد را پذيرفت‌، زيرا قرمونه‌ دژ شرقى‌ اشبيليه‌ و پايگاهى‌ استوار به‌ شمار مى‌رفت‌ و براي‌ بنى‌ عباد اهميت‌ نظامى‌ فراوان‌ داشت‌. نخستين‌ بهره‌اي‌ كه‌ بنى‌عباد از اين‌ دوستى‌ بردند، در جنگ‌ با بنى‌ افطس‌، حاكمان‌ بطليوس‌ بود كه‌ چون‌ در 418ق‌/1027م‌ قصد تصرف‌ شهر باجه‌ را داشتند، برزالى‌ با قواي‌ خود به‌ ياري‌ ابن‌ عباد شتافت‌ و بنى‌ افطس‌ را شكست‌ داد (ابن‌ خلدون‌، 7/73). در 427ق‌، يحيى‌ بن‌ حمود ملقب‌ به‌ معتلى‌ حاكم‌ مالقه‌ كه‌ از اتحاد برزالى‌ و ابن‌ عباد خشنود نبود، به‌ قرمونه‌ لشكر كشيد و آنجا را تصرف‌ كرد. برزالى‌ به‌ اشبيليه‌ پناه‌ برد و از ابن‌ عباد ياري‌ خواست‌. او نيز سپاهى‌ به‌ فرماندهى‌ فرزندش‌ اسماعيل‌ به‌ قرمونه‌ روانه‌ ساخت‌. سپاهيان‌ اشبيليه‌ به‌ ياري‌ گروهى‌ از بربرها قرمونه‌ را محاصره‌ كردند و پس‌ از نبردي‌ سخت‌ كه‌ به‌ قتل‌ يحيى‌ بن‌ حمود انجاميد، شهر را تصرف‌ كردند و ابن‌ عباد حكومت‌ آنجا را به‌ برزالى‌ باز گرداند. اما ديري‌ نپاييد كه‌ ميان‌ اين‌ دو اختلاف‌ افتاد و ابن‌ عباد سپاهى‌ به‌ فرماندهى‌ فرزندش‌ اسماعيل‌ روانة قرمونه‌ كرد و آنجا را به‌ تصرف‌ درآورد. برزالى‌ به‌ ياري‌ حاكمان‌ غرناطه‌ و مالقه‌ كه‌ هر دو از توسعه‌ طلبى‌ ابن‌ عباد بيمناك‌ بودند، سپاهى‌ فراهم‌ آورد و روانة جنگ‌ با او شد و سرانجام‌ سپاه‌ اشبيليه‌ را شكست‌ داد و اسماعيل‌ ابن‌ عباد كشته‌ شد و قرمونه‌ در 431ق‌/1040م‌ به‌ دست‌ برزالى‌ افتاد (ابن‌ دلايى‌، 107؛ ابن‌ عذاري‌، 3/203؛ ابن‌ خلدون‌، 4/186؛ عنان‌، 36- 39؛ دوزي‌، .(604-605
ابوعبدالله‌ برزالى‌ در 434ق‌ پس‌ از 30 سال‌ حكومت‌ بر قرمونه‌ و نواحى‌ آن‌ درگذشت‌. ابن‌ خطيب‌ وي‌ را از مقتدرترين‌ و باتدبيرترين‌ امراي‌ بربر دانسته‌ و شجاعت‌ و مردانگى‌ او را ستوده‌ است‌؛ اما ابن‌ حيان‌ او را فتنه‌جو خوانده‌، و سخت‌ نكوهش‌ كرده‌است‌ (نك: ابن‌خطيب‌، 236-237؛ ابن‌ عذاري‌، 3/311-312).
پس‌ از ابوعبدالله‌، فرزندش‌ اسحاق‌ بن‌ محمد به‌ جاي‌ وي‌ نشست‌. ابن‌ حيان‌ وي‌ را برخلاف‌ پدر ستوده‌، و حاكمى‌ دلير و با كفايتش‌ خوانده‌ است‌. اما ظاهراً حكومت‌ او چندان‌ به‌ درازا نكشيد و پس‌ از وي‌، فرزندش‌ عزيز، ملقب‌ به‌ مستظهر به‌ حكومت‌ رسيد (ابن‌ خطيب‌، 237). برخى‌ منابع‌ عزيز را فرزند و جانشين‌ ابوعبدالله‌ محمد برزالى‌ دانسته‌اند (نك: ابن‌ عذاري‌، 3/312؛ ابن‌ خلدون‌، 7/74). هنوز چندي‌ از حكومت‌ عزيز نگذشته‌ بود كه‌ معتضد بن‌ عباد به‌ نواحى‌ قرمونه‌ تاخت‌. نبرد و كشمكش‌ ميان‌ مستظهر و ابن‌ عباد چندين‌ سال‌ به‌ درازا كشيد و اوضاع‌ قرمونه‌ رو به‌ آشفتگى‌ نهاد، چندان‌كه‌ مستظهر به‌ مأمون‌ بن‌ ذوالنون‌ پيشنهاد كرد كه‌ قرمونه‌ را به‌ او تسليم‌ كند و ابن‌ ذوالنون‌ در مقابل‌ آن‌ بخشى‌ از اراضى‌ خود در ناحية جوف‌ (جوفيه‌) را به‌ او سپارد. ابن‌ ذوالنون‌ پذيرفت‌ و مستظهر با خانوادة خود به‌ دژ المدور در شمال‌ استجه‌ كه‌ جزو قلمرو بنى‌ ذوالنون‌ بود، رفت‌ و تا پايان‌ عمر در آنجا زيست‌ (ابن‌ خطيب‌، 237- 238؛ ابن‌ عذاري‌، 3/269). در اين‌ هنگام‌ ميان‌ بنى‌ ذوالنون‌ و معتضد بن‌ عباد پيمانى‌ بسته‌ شد، بر آن‌ قرار كه‌ قرمونه‌ به‌ ابن‌ عباد واگذار شود و او در عوض‌، مأمون‌ بن‌ ذوالنون‌ را در تصرف‌ قرطبه‌ ياري‌ كند. با آنكه‌ قرمونه‌ ضميمة اشبيليه‌ شد (459ق‌/1067م‌)، اما ابن‌ عباد به‌ تعهد خود عمل‌ نكرد (همو، 3/283؛ ابن‌ خطيب‌، همانجا). به‌ روايتى‌ ديگر مستظهر خود به‌ ناچار قرمونه‌ را به‌ ابن‌ عباد تسليم‌ كرد و به‌ اشبيليه‌ رفت‌ و اندكى‌ بعد در آنجا درگذشت‌ و بدين‌ سان‌ دولت‌ بنى‌ برزال‌ پس‌ از حدود نيم‌ قرن‌ حكومت‌ بر مثلث‌ جنوبى‌ اندلس‌ از ميان‌ رفت‌ و قرمونه‌ تابع‌ اشبيليه‌ شد (ابن‌ خلدون‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ حيان‌، حيان‌، المقتبس‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ حجى‌، بيروت‌، 1384ق‌/1965م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، اعمال‌ الاعلام‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، بيروت‌، 1956م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر، به‌ كوشش‌ خليل‌ شحاده‌ و سهيل‌ زكار، بيروت‌، 1981م‌؛ ابن‌ دلايى‌، احمد، ترصيع‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز اهوانى‌، مادريد، 1965م‌؛ ابن‌ عذاري‌، احمد، البيان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ كولن‌ و لوي‌ پرووانسال‌، بيروت‌، 1929م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ وان‌ لون‌ و ا. فره‌، تونس‌، 1992م‌؛ ادريس‌ بن‌ حسن‌، تاريخ‌ الخلفاء الفاطميين‌ بالمغرب‌، به‌ كوشش‌ محمد يعلاوي‌، بيروت‌، 1985م‌؛ عنان‌، محمدعبدالله‌، دول‌الطوائف‌، قاهره‌،1380ق‌/1960م‌؛ محمدحسين‌، حمدي‌عبدالمنعم‌، دراسات‌ فى‌ التاريخ‌ الاندلسى‌، دولة بنى‌ برزال‌ فى‌ قرمونه‌، اسكندريه‌، 1990م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛ يعقوبى‌، احمد، «البلدان‌»، همراه‌ الاعلاق‌ النفيسة ابن‌ رسته‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1891م‌؛ نيز:
Dozy, R., Spanish Islam, tr. F. G. Stokes, London, 1913; Idris, H. R., X Les Birz ? lides de Carmona n , Al- Andalus, Madrid / Granada, 1965, vol. XXX.
عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد

 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 11  صفحه : 4736
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست