responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 11  صفحه : 4693
برانس‌
جلد: 11
     
شماره مقاله:4693



بَرانِس‌، عنوان‌ يكى‌ از دو شعبة اصلى‌ بربر، و از ساكنان‌ كهن‌ مغرب‌. علماي‌ نسب‌شناس‌ بربر و عرب‌ برآنند كه‌ بربران‌ به‌ دو شاخة اصلى‌ برنس‌ و مادغس‌ (يا ماذغيس‌ ملقب‌ به‌ ابتر) تقسيم‌ مى‌شوند. در منابع‌ اسلامى‌ شكل‌ جمع‌ اين‌ دو نام‌ برانس‌ وبُتْر آمده‌ است‌ (ابن‌ خلدون‌، 6(1)/176؛ ابن‌ حزم‌، 495).
اطلاعات‌ درمورد برانس‌ بسيار محدود، پراكنده‌ و در برخى‌ موارد متناقض‌ است‌. نسب‌ برانس‌ را كه‌ از قبايل‌ سلحشور (ابن‌ خلدون‌، 6(2)/296، 301) و متمدن‌ مغرب‌ بوده‌اند (دبوز، 1/36-37)، به‌ مازيغ‌ بن‌ كنعان‌ بن‌ حام‌ بن‌ نوح‌ مى‌رسانند (ابن‌ خلدون‌، 6(1)/177؛ سلاوي‌، 1/64 - 65؛ دبوز، 1/28). مورخان‌ دربارة انتساب‌ هر يك‌ از قبايل‌ متعدد بربر به‌ برنس‌ يا بتر، با هم‌ اختلاف‌ نظر دارند. اصطخري‌ 5 قبيلة كتامه‌، زناته‌، مصموده‌، مليله‌ و صنهاجه‌ (ص‌ 51)، و ابن‌ خلدون‌ 7 قبيلة اوربه‌، ازداجه‌، مصموده‌، كتامه‌، صنهاجه‌، عجيسه‌ و اوريغه‌ را از برانس‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ خلدون‌ همچنين‌ آورده‌ است‌ كه‌ برخى‌ از نسب‌شناسان‌ بربر 3 قبيلة لمطه‌، هسكوره‌ و كزوله‌ را نيز از برانس‌ مى‌دانند (همانجا). برخى‌ نيز در عرب‌ يا بربر بودن‌ دو قبيلة مهم‌ كتامه‌ و صنهاجه‌ با هم‌ اختلاف‌نظر دارند و گروهى‌، آنان‌ را عرب‌ و از اخلاف‌ حمير دانسته‌اند (همو، 6(1)/192؛ سلاوي‌، 1/65؛ حسن‌، 294). علت‌ اختلاف‌ آن‌ است‌ كه‌ اكثر مورخان‌، قبايل‌ بربر شهرنشين‌ را زير عنوان‌ برانس‌، و قبايل‌ بيابان‌گرد و چادرنشين‌ را زير مجموعة بتر آورده‌اند، حال‌ آنكه‌ خلاف‌ آن‌ نيز صادق‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: ابن‌ خلدون‌، 6(1)/239، 6(2)/311).
موطن‌ اصلى‌ برانس‌ كوههاي‌ اوراس‌ (همو، 6(2)/302) در 80 ميلى‌ بجايه‌ و 60 ميلى‌ قسنطينه‌ (لئون‌ افريقى‌، 2/102) بوده‌ است‌؛ ليكن‌ به‌ سبب‌ گستردگى‌ و پراكندگى‌ شعوب‌ و قبايل‌ آن‌ در مغرب‌ اوسط و اقصى‌، مى‌توان‌ ردپاي‌ آنان‌ را در منابع‌ اسلامى‌ در سواحل‌ درياي‌ محيط (ابن‌ خلدون‌، 6(1)/201) و به‌ خصوص‌ درياي‌ روم‌ در شهرهايى‌ چون‌ قسنطينه‌ و بجايه‌ (زيستگاه‌ كتامه‌، عجيسه‌ و هواره‌، نك: همو، 6(1)/204)، نواحى‌ طرابلس‌ (ابن‌ خردادبه‌، 91) و سرزمينهاي‌ همجوار آن‌ چون‌ برقه‌ (زيستگاه‌ هواره‌: ابن‌ خلدون‌، 6(2)/284)، الجزاير، مليانه‌ و مديه‌ (مسكن‌ صنهاجه‌: همو، 6(2)/312)، و هران‌ (جايگاه‌ قبيلة ازداجه‌: همو، 6(2)/293)، شمال‌ تاهرت‌ تا وهران‌ (مسكن‌ قبيلة اوربه‌) و در كوههاي‌ غرب‌ مراكش‌ (مساكن‌ مصامده‌: دبوز، 1/37) نيز يافت‌.
به‌ هنگام‌ پيشروي‌ مسلمانان‌ در خاك‌ افريقيه‌، ابوالمهاجر انصاري‌ در 55ق‌/674م‌، كسيله‌ رئيس‌ قبيلة اوربه‌ از بزرگ‌ترين‌ و قدرتمندترين‌ قبايل‌ برنس‌ را در نزديكى‌ تلمسان‌ شكست‌ داد. كسيله‌ اسلام‌ آورد و فرمانده‌ مسلمانان‌ نيز او را آزاد كرد (ابن‌ خلدون‌، 6(2)/297). در 62ق‌/682م‌ همزمان‌ با حكمرانى‌ يزيد بن‌ معاويه‌، كسيله‌ با ياري‌ بربرها و فرنگان‌، عقبة بن‌ نافع‌ و همراهانش‌ را در تهوده‌ شكست‌ داد و بلافاصله‌ بر قيروان‌ دست‌ يافت‌ (همو، 6(2)/297- 298). عبدالملك‌ مروان‌ به‌ جبران‌اين‌ شكست‌، زهير بن‌ قيس‌ بلوي‌ را به‌ولايت‌داري‌ افريقيه‌ برگزيد. زهير در 66ق‌/686م‌ نيروي‌ كسيله‌ را در ممس‌ نزديك‌ قيروان‌ شكست‌ داد و كسيله‌ و بسياري‌ از يارانش‌ كشته‌ شدند (همو، 6(2)/299).
برانس‌ نقش‌ انكارناپذيري‌ در شكل‌ گيري‌ و حمايت‌ دولتهاي‌ بزرگى‌ چون‌ ادريسيان‌، فاطميان‌ و زيريان‌ داشتند. قبيلة اوربه‌ از بزرگ‌ترين‌ حاميان‌ ادريسيان‌ بودند و شايد اگر كمكهاي‌ ابوليلى‌ اسحاق‌ بن‌ محمد ابن‌ عبدالحميد اوربى‌ (رئيس‌ قبيلة اوربه‌) نبود، دولت‌ ادريسيان‌ در مغرب‌ پانمى‌گرفت‌. وي‌ در 172ق‌/788م‌ ادريس‌ بن‌ عبدالله‌ را كه‌ در جريان‌ فخ‌ از مدينه‌ گريخته‌ بود، به‌ گرمى‌ پناه‌ داد و بربرها را به‌ سوي‌ او فراخواند. به‌ اين‌ ترتيب‌، قبايل‌ متعددي‌ چون‌ زُواغه‌، لُواته‌، سُدراته‌، غياته‌، نفره‌، مكناسه‌ و غُماره‌ با او بيعت‌ كردند و به‌ فرمان‌ او گردن‌ نهادند (همو، 6(2)/300؛ سلاوي‌، همانجا). قبيلة كتامه‌ نيز با حمايت‌ از ابوعبدالله‌ شيعى‌ نقش‌ مؤثري‌ در برپايى‌ نظام‌ فاطمى‌ در مغرب‌ داشتند (همانجا).
از جمله‌ دولتهاي‌ بزرگى‌ كه‌ از ميان‌ برانس‌ برخاستند، مى‌توان‌ از بنى‌ زيري‌ و مرابطون‌ كه‌ از قبيلة صنهاجه‌، و نيز از موحدون‌ كه‌ از قبيلة مصامده‌ برخاسته‌اند، نام‌ برد (همو، نيز حسن‌، همانجاها).
كوهى‌ به‌ نام‌ برانس‌ در مغرب‌ اقصى‌ در 15 ميلى‌ شمال‌ تازا وجود داشته‌ (لئون‌ افريقى‌، 1/357؛ نيز نك: اطلس‌...، 167) كه‌ نام‌ خود را از اين‌ طايفة بربر گرفته‌ است‌. علاوه‌ بر اين‌، كوه‌ ديگري‌ نيز به‌ نام‌ جبل‌ برانس‌ در اندلس‌ (ياقوت‌، 1/733) بوده‌ كه‌ نام‌ خود را از بربرهاي‌ برانس‌ - اوربه‌ كه‌ در فتوحات‌ اندلس‌ شركت‌ داشته‌، و در اين‌ ناحيه‌ مستقر شده‌اند، برگرفته‌ است‌. امروزه‌ اين‌ كوه‌ سيرا دِ آلماذن‌1 خوانده‌ مى‌شود I/1037) , 2 .(EI
مآخذ: ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1306ق‌/1889م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ و ممالك‌، ترجمة كهن‌ فارسى‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1373ش‌؛ اطلس‌ تاريخ‌ الاسلام‌ حسين‌ مونس‌، قاهره‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ حسن‌، على‌ حسن‌، الحضارة الاسلامية فى‌ المغرب‌، قاهره‌، 1980م‌؛ دبوز، محمدعلى‌، تاريخ‌ المغرب‌ الكبير، 1384ق‌/1964م‌؛ سلاوي‌، احمد، الاستقصاء، به‌ كوشش‌ جعفر ناصري‌، دارالبيضا، 1954م‌؛ لئون‌ افريقى‌، حسن‌ بن‌ محمد وزان‌، وصف‌ افريقيا، ترجمة محمد حجى‌ و محمد اخضر، بيروت‌، 1983م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: . 2 EI
مريم‌ حسن‌دوست‌

 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 11  صفحه : 4693
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست