بَراذِعى‌، ابوسعيد خلف‌ بن‌ ابى‌ القاسم‌ اسدي‌ قيروانى‌ (د ح‌438ق‌/ 1046م‌)، فقيه‌ مالكى‌ و مؤلف‌ كتاب‌ التهذيب‌ كه‌ در ميان‌ مالكيان‌ غرب‌ اسلامى‌ از جايگاه‌ ارزشمندي‌ برخوردار است‌.
او نزد دو تن‌ از مشايخ‌ بزرگ‌ مالكى‌ زمان‌، ابن‌ ابى‌ زيد و ابوالحسن‌ قابسى‌، به‌ تحصيل‌ فقه‌ پرداخت‌ (نك: قاضى‌ عياض‌، 4/708). به‌ تقريب‌ با درگذشت‌ ابن‌ ابى‌ زيد در 386ق‌، براذعى‌ راهى‌ سفر شد و در مصر و دمشق‌ در محضر درس‌ استادانى‌ همچون‌ ابوالقاسم‌ عبيدالله‌ بن‌ محمد ابن‌ خلف‌، ابوبكر مهندس‌، عبدالوهاب‌ كلابى‌، ابوبكر احمد بن‌ خطاب‌، ابوبكر ابن‌ ابى‌ الحديد و عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ هلال‌، حضور يافت‌ و از آنها بهره‌ برد (ابن‌ عساكر، 5/669).
براذعى‌ پس‌ از چندي‌، با اندوخته‌هايى‌ علمى‌، به‌ قيروان‌ بازگشت‌ و به‌ تدريس‌ و تأليف‌ پرداخت‌ و آثار بسياري‌ نگاشت‌ كه‌ از مهم‌ترين‌ آنها كتاب‌ التهذيب‌ فى‌ اختصار المدونة است‌. براذعى‌ در اين‌ دوره‌، ظاهراً به‌ سبب‌ ارتباط نزديك‌ با حاكمان‌ عبيدي‌ كه‌ بر اهل‌ سنت‌ سخت‌ مى‌گرفتند، با بى‌مهري‌ ديگر عالمان‌ و بزرگان‌ قيروان‌ رو به‌ رو گشت‌. همچنين‌ گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ طالبان‌ علم‌ به‌ سبب‌ شعري‌ كه‌ او در تأييد نسب‌ بنى‌ عبيد (فاطميان‌) سروده‌، و به‌ نوعى‌ از ايشان‌ جانبداري‌ كرده‌ بوده‌ است‌ (قاضى‌ عياض‌، 4/709؛ ابن‌ فرحون‌، الديباج‌...، 112)، به‌ او نزديك‌ نمى‌شدند. از سويى‌ اين‌ امر سبب‌ گشت‌ تا فقيهان‌ و بزرگان‌، آثار او را به‌ غير از التهذيب‌، «طرح‌» كنند و عملاً او را به‌ انزواي‌ علمى‌ بكشانند؛ انزوايى‌ كه‌ در نهايت‌ منجر به‌ مهاجرت‌ او از قيروان‌ به‌ صقليه‌ (سيسيل‌) شد (ذهبى‌، 17/523؛ ابن‌ فرحون‌، همانجا).
اما آنچه‌ دربارة ارتباط براذعى‌ با دربار حاكمان‌ قيروان‌ و نيز تأييد او از بنى‌ عبيد گفته‌ شده‌، جاي‌ تأمل‌ دارد؛ زيرا در قيروان‌، عملاً دهة 6 از سدة 4ق‌ زمان‌ افول‌ قدرت‌ عبيديان‌ به‌ حساب‌ مى‌آيد و اين‌ زمانى‌ است‌ كه‌ براذعى‌ دورة نوجوانى‌ خويش‌ را سپري‌ مى‌كرده‌ است‌ و اين‌ امر تا حدي‌ قبول‌ روايت‌ ياد شده‌ را دشوار مى‌كند. برخى‌ نيز علت‌ عدم‌ اشتهار براذعى‌ در قيروان‌ و طرد او توسط بزرگان‌ قوم‌ را قدرناشناسى‌ نسبت‌ به‌ استادش‌ ابن‌ ابى‌ زيد و اهانت‌ به‌ وي‌ دانسته‌اند (قاضى‌ عياض‌، 4/708- 709) كه‌ البته‌ دباغ‌ به‌ توضيح‌ و نقد اين‌ سخن‌ پرداخته‌، و با دفاع‌ از براذعى‌ چنين‌ نسبتى‌ را ناروا دانسته‌ است‌ (3/186-187؛ نيز نك: ابن‌ فرحون‌، همان‌، 112-113).
براذعى‌ در صقليه‌ با راه‌يابى‌ به‌ دربار سلاطين‌ وقت‌، توانست‌ به‌ معرفى‌ اثر خود بپردازد و در آنجا شهرت‌ فراوانى‌ به‌ دست‌ آورد. در برخى‌ منابع‌ آمده‌ است‌ كه‌ براذعى‌ آثارش‌ را در دورة اقامتش‌ در صقليه‌ تأليف‌ نموده‌ است‌ كه‌ بنابر آنچه‌ گفته‌ شد، چندان‌ قابل‌ پذيرش‌ نمى‌نمايد (ذهبى‌، ابن‌ فرحون‌، همانجاها؛ مخلوف‌، 105). ابن‌ فرحون‌ صورت‌ برخى‌ از استفتائات‌ اهل‌ صقليه‌ از وي‌ را درج‌ كرده‌ است‌ ( درة الغواص‌، 140، 184، 295).
دربارة مقام‌ علمى‌ براذعى‌، افزون‌ بر آنكه‌ كتاب‌ التهذيب‌ او و جايگاه‌ آن‌ در ميان‌ آثار مالكى‌، خود نشان‌ از پاية وي‌ دارد، بايد گفت‌ كه‌ آراء فقهى‌ او در جاي‌ جاي‌ آثار فقهى‌ مالكى‌ بازتاب‌ يافته‌ است‌ (مثلاً نك: ونشريسى‌، 5/366، 6/237).
براساس‌آنچه‌ در نسخه‌اي‌از كتاب‌ التهذيب‌ او (در كتابخانةازهريه‌) آمده‌، براذعى‌ در 438ق‌ در قيروان‌ درگذشته‌ است‌ (نك: فاسى‌، 1/307). از اين‌رو، بايد گفت‌ كه‌ وي‌ در اواخر عمر به‌ موطن‌ خود بازگشته‌ بوده‌ است‌ (قس‌: زركلى‌، 2/311).
آثار: براذعى‌ آثار مهمى‌ تأليف‌ نمود كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: اختصار الواضحة؛ الشرح‌ و التمامات‌ لمسائل‌ المدونة؛ التمهيد لمسائل‌ المدونة؛ و نيز كتابى‌ به‌ شيوة مشيخه‌ كه‌ در آن‌ از مشايخى‌ نام‌ برده‌ كه‌ آنها را ملاقات‌ كرده‌، و از آنها علم‌ اندوخته‌ بوده‌ است‌ (نك: قاضى‌ عياض‌، 4/709؛ مخلوف‌، همانجا؛ شكيب‌ ارسلان‌، 2/170؛ براي‌ نقلياتى‌ از آثار وي‌، نك: ونشريسى‌، 6/448، 467، 8/374).
اما آنچه‌ سبب‌ شهرت‌ براذعى‌ گشته‌، تأليف‌ كتاب‌ التهذيب‌ است‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ برخلاف‌ روش‌ استادش‌ ابن‌ ابى‌ زيد، و در تبعيت‌ از شيوة المدونه‌، به‌ ترتيب‌ِ موضوعات‌ پرداخته‌، و اضافات‌ ابن‌ ابى‌ زيد را حذف‌ كرده‌ است‌. اين‌ اثر تأليفى‌ مستقل‌ از المدونه‌ است‌ و با اثر استادش‌ اختلاف‌ فراوان‌ دارد و حتى‌ در برخى‌ موارد، سلسله‌ سندش‌ به‌ المدونه‌، با اسانيد ابن‌ ابى‌ زيد كاملاً متفاوت‌ است‌ (براي‌ توضيحات‌، نك: دباغ‌، 3/184-186). ابن‌ خلدون‌ (3/1058-1059) ضمن‌ ذكر اين‌ اثر در ميان‌ آثار مهم‌ مالكى‌ِ موردتوجه‌ در قيروان‌، يادآور مى‌شود كه‌ اين‌ كتاب‌، به‌ عنوان‌ متنى‌ درسى‌ آموزش‌ داده‌ مى‌شده‌ است‌ (نيز نك: قلقشندي‌، 1/473). گويند دانش‌ اندوزان‌ تيمناً آن‌ را از حفظ مى‌كردند (نك: قاضى‌ عياض‌، 4/708). اين‌ اثر در زمان‌ مؤلف‌ و پس‌ از او، موجب‌ مناقشات‌ بسياري‌ شده‌ كه‌ خود نشانى‌ از ميزان‌ توجه‌ به‌ آن‌ است‌ (نك: همو، 4/708-709؛ دباغ‌، همانجا). در آثار فقهى‌ نيز گاه‌ برخى‌ اشكالات‌ در نقل‌ آراء توسط او ديده‌ مى‌شود كه‌ از سوي‌ فقيهان‌ موردنقد قرار گرفته‌ است‌ (مثلاً ابن‌ عبدالرفيع‌، 2/388-389).
نسخه‌هاي‌ بسياري‌ از اين‌ اثر در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ جهان‌ از جمله‌ كتابخانة ازهرية مصر، احمد ثالث‌ استانبول‌، قرويين‌ فاس‌، ملى‌ پاريس‌ و چستربيتى‌ دوبلين‌ يافت‌ مى‌شود (نك: ازهريه‌، 2/314؛ فاسى‌، 1/307-312؛ دوسلان‌، شم 1054 -1051 ؛ آربري‌، شم 3952 ؛ I/470-471 .(GAS, همچنين‌ بر اين‌ اثر شروح‌ و تعليقات‌ بسياري‌ نوشته‌ شده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ مى‌توان‌ به‌ التقييد على‌ تهذيب‌ البراذعى‌ از ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد زَرويلى‌، تعليقه‌اي‌ از ابومهدي‌ عيسى‌ وانوغى‌، الشرح‌ الصغير و نيز الشرح‌ الكبير على‌ التهذيب‌ هر دو از قاسم‌ بن‌ عيسى‌ ناجى‌ اشاره‌ كرد (نك: فاسى‌، 1/312- 318؛ دوسلان‌، شم 1054 ؛ I/471; GAS, I/302 .(GAL,S,
مآخذ: ابن‌ خلدون‌، مقدمة، قاهره‌، 1387ق‌؛ ابن‌ عبدالرفيع‌، ابراهيم‌، معين‌ الحكام‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ قاسم‌ بن‌ عياد، بيروت‌، 1989م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، عمان‌، دارالبشير؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، درة الغواص‌، به‌ كوشش‌ محمد ابواجفان‌ و عثمان‌ بطيخ‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ همو، الديباج‌ المذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ دباغ‌، عبدالرحمان‌، معالم‌ الايمان‌، قاهره‌، 1320ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ شكيب‌ ارسلان‌، الحلل‌ السندسية، قاهره‌، 1355ق‌؛ فاسى‌، محمدعابد، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرويين‌، مغرب‌، 1399ق‌/1979م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌/طرابلس‌، 1387ق‌/1967م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383ق‌/1963م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، قاهره‌، 1350ق‌؛ ونشريسى‌، احمد، المعيار المغرب‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ نيز: GAS. GAL,S; Slane; De Arberry;
فرامرز حاج‌ منوچهري‌