بَراثا، يا بُراثا، محله‌ و مسجد مقدس‌ شيعيان‌ در بغداد قديم‌. محلة براثا در بخش‌ غربى‌ بغداد، در منطقة كَرْخ‌ و در جنوب‌ محلة باب‌ مُحوَّل‌ واقع‌ بوده‌ است‌ (نك: يعقوبى‌، 244؛ ابن‌ حوقل‌، 1/241؛ ياقوت‌، بلدان‌، 1/532؛ طريحى‌، ذيل‌ برث‌). براثا معرب‌ واژة آرامى‌ بَرَيثا به‌ معناي‌ «بيرونى‌» است‌ (نك: فرنكل‌، مقدمه‌، 20 ؛ لسترنج‌، 156 ، حاشية 1). اين‌محل‌ كهن‌تر از شهر بغداد است‌ (نك: ياقوت‌، همانجا) و در اصل‌ روستايى‌ با فاصلة حدود 3 كم از مركز بغداد تاريخى‌ بوده‌ كه‌ با تأسيس‌ و توسعة بغداد، به‌ صورت‌ محله‌اي‌ از محلات‌ آن‌ درآمده‌ است‌ (همانجا).
ظاهراً در محل‌ مسجد مشهور براثا پيش‌تر ديري‌ برپا بوده‌ كه‌ در 37ق‌/657م‌، هنوز در اختيار راهبى‌ مسيحى‌ قرار داشته‌ است‌ (نك: دنبالة مقاله‌). داستان‌ ابوشعيب‌ براثى‌ و همسر عابدش‌ به‌ عنوان‌ اولين‌ مسلمانان‌ براثا بارها در منابع‌ آمده‌ است‌ (نك: خطيب‌، 14/419؛ ابن‌جوزي‌، 9/152-153).
تقدس‌ مسجد نزد شيعيان‌ به‌سبب‌ وقوف‌ حضرت‌ على‌(ع‌) در آن‌ محل‌ است‌؛ چه‌، بنابر روايات‌ شيعى‌ حضرت‌ در بازگشت‌ از جنگ‌ نهروان‌ در اين‌ محل‌ نماز خوانده‌ است‌. پاره‌اي‌ از اين‌ روايات‌ در بيان‌ ماجرا به‌ درازا رفته‌ است‌ و از گفت‌ و گوي‌ مفصل‌ حضرت‌ با راهب‌ مسيحى‌ و حتى‌ اقامت‌ 4 روزة ايشان‌ سخن‌ گفته‌اند (براي‌ نمونه‌، نك: شيخ‌ طوسى‌، 199-200؛ راوندي‌، 2/552 -554؛ بحرانى‌، 1/485- 492؛ مجلسى‌، 14/210-212). دقيقاً مشخص‌ نيست‌ از چه‌ زمان‌ در اين‌ مكان‌ مسجد برپا شده‌ است‌؛ در منابع‌ متقدم‌ تنها ابن‌حوقل‌ (د پس‌ از 367ق‌) ساخت‌ مسجد را به‌ حضرت‌ على‌(ع‌) نسبت‌ داده‌ است‌ (همانجا؛ قس‌: مجلسى‌، 52/218، كه‌ به‌ فرمان‌ حضرت‌ در ساخت‌ مسجد و نام‌گذاري‌ آن‌ اشاره‌ دارد).
در اواخر سدة 3 و اوايل‌ سدة 4ق‌ اين‌ مسجد به‌ پايگاه‌ فعاليتهاي‌ شيعيان‌ بغداد تبديل‌ شده‌ بود و افزون‌ بر اعمال‌ عبادي‌، محلى‌ مناسب‌ براي‌ نشر احاديث‌ شيعى‌ بود (نك: دارقطنى‌، 159؛ شيخ‌مفيد، 165؛ شيخ‌طوسى‌، 269)؛ در 313ق‌/925م‌، به‌ مقتدر عباسى‌ خبر رسيد كه‌ برپايى‌ نماز تنها سرپوشى‌ بر فعاليت‌ آنان‌ است‌ و از همين‌ رو به‌ حكم‌ مقتدر در يك‌ روز جمعه‌ كه‌ انبوه‌ شيعيان‌ در مسجد مشغول‌ نماز بودند، مسجد با خاك‌ يكسان‌ شد و بسياري‌ از حاضران‌ دستگير شدند و زمين‌ مسجد به‌ گورستان‌ پشت‌ آن‌ ملحق‌ گشت‌ (ابن‌جوزي‌، 14/4- 5؛ خطيب‌، 1/109).
در 328ق‌/940م‌ به‌ دنبال‌ درخواست‌ شيعيان‌، بجكم‌ ماكانى‌ وزير الراضى‌ حكم‌ به‌ بازسازي‌ و توسعة مسجد داد. بسياري‌ از زمينهاي‌ اطراف‌ مسجد از جمله‌ گورستان‌ نزديك‌ آن‌ خريداري‌ شد و با فتواي‌ فقها قبرهاي‌ بسياري‌ نبش‌، و بقاياي‌ اجساد در جايى‌ ديگر دفن‌ گرديد. در ساختمان‌ مسجد گچ‌ و آجر به‌ كار رفت‌ و سقف‌ آن‌ از چوب‌ ساج‌ِ منقوش‌ ساخته‌ شد و بر كتيبة مسجد نام‌ خليفه‌ الراضى‌ حك‌ گرديد. بازسازي‌ مسجد در جمادي‌ الاول‌ 329 به‌ پايان‌ رسيد و با تعيين‌ احمد بن‌ فضل‌ هاشمى‌، امام‌ جماعت‌ رصافه‌، به‌ عنوان‌ امام‌ براثا از جانب‌ خليفه‌، اولين‌ نماز جمعه‌ در 18 همين‌ ماه‌ با حضور انبوه‌ بغداديان‌ و صاحب‌ شرطه‌ به‌ صورت‌ رسمى‌ اقامه‌ شد (صولى‌، 136، 192، 285؛ خطيب‌، 1/110؛ همدانى‌، 1/120؛ ابن‌ جوزي‌، 14/5).
پس‌ از آن‌، تاريخ‌ براثا با حوادث‌ و درگيريهاي‌ متعددي‌ پيوند خورده‌، و رونق‌ آن‌ تابعى‌ از نفوذ سياسى‌ شيعه‌ در بغداد بوده‌ است‌؛ چنانكه‌ در روزگار اقتدار آل‌ بويه‌ براثا اهميتى‌ فراوان‌ يافت‌. اگرچه‌ اصطخري‌ در 340ق‌/951م‌ تنها از 3 مسجد براي‌ برگذاري‌ نماز جمعه‌ ياد مى‌كند و اشاره‌اي‌ به‌ براثا ندارد (نك: لسترنج‌، 320 ,156 )، اما به‌ گزارش‌ ابن‌اثير (8/533)، در شعبان‌ 349/اكتبر 960 كه‌ به‌ علت‌ وقوع‌ درگيري‌ ميان‌ اهل‌ سنت‌ نماز جمعه‌ براي‌ مدتى‌ در دو بخش‌ بغداد (شرقى‌ و غربى‌) تعطيل‌ شد، در براثا با امنيت‌ كامل‌ بدون‌ وقفه‌ اقامه‌ مى‌شد. از اوايل‌ سدة 5ق‌ از رونق‌ مسجد براثا كاسته‌ شد (همو، 9/393-394؛ ابن‌كثير، 12/26)، تا آنكه‌ در 450ق‌/1058م‌ به‌ تعطيل‌ كشيده‌ شد (نك: ياقوت‌، همانجا). سمعانى‌ (د 562ق‌/1167م‌) در گزارش‌ خود بيان‌ مى‌كند كه‌ به‌ روزگار او به‌ دستور خليفه‌ درهاي‌ مسجد بسته‌ بود (2/124).
از بازسازي‌ و بازگشايى‌ مسجد تا سدة 10ق‌/16م‌ و دست‌ يافتن‌ صفويان‌ بر بغداد خبري‌ در دست‌ نيست‌، اما مى‌دانيم‌ كه‌ در اواسط سدة 8ق‌/14م‌، شهيد اول‌ در ديدار خود از بغداد، در مسجد براثا درنگى‌ داشته‌، و آن‌ را مسجدي‌ پاي‌ برجا يافته‌ است‌ (نك: ص‌ 155).
در طول‌ تاريخ‌، براثا مورد توجه‌ و عنايت‌ بسيار شيعيان‌ بوده‌ است‌ و بسياري‌ از بزرگان‌ از اين‌ محله‌ برخاسته‌اند (نك: سمعانى‌، 2/124-126؛ ياقوت‌، همان‌، 1/533 -534)، يا بنا به‌ وصيت‌ خود در اين‌ مسجد بر پيكر آنها نماز خوانده‌، يا در براثا دفن‌ شده‌اند (نك: صولى‌، 83، 249). از مشاهير اين‌ كسان‌ ابوالعباس‌ ضَبّى‌ وزير است‌ كه‌ پيكر وي‌ از براثا به‌ سمت‌ كربلا تشييع‌ شد (نك: ياقوت‌، ادبا، 2/110؛ امينى‌، 4/151). در فضيلت‌ اين‌ مسجد سخن‌ بسيار رفته‌ است‌ (نك: مجلسى‌، 99/26-30؛ قمى‌، 488-490) و از جمله‌ فضايل‌ اين‌ محل‌ يا مسجد، وقوع‌ ردالشمس‌ براي‌ حضرت‌ على‌ (ع‌) را برشمرده‌اند (نك: اربلى‌، 1/285- 286؛ مجلسى‌، 41/73). در برخى‌ روايات‌ شيعى‌ بجز حضرت‌ امير(ع‌)، براثا به‌ عنوان‌ جايگاه‌ نماز حضرت‌ مريم‌، حضرت‌ عيسى‌ و حتى‌ حضرت‌ ابراهيم‌ (ع‌) معرفى‌ شده‌ است‌ (نك: راوندي‌، 2/553 - 554؛ مجلسى‌، 14/211-212؛ نوري‌، 3/430). از همين‌ روست‌ كه‌ در منابع‌ روايى‌ اماميه‌ و به‌ تبع‌ آن‌ در منابع‌ فقهى‌ و كتب‌ ادعيه‌، بر فضيلت‌ نماز در اين‌ مسجد تأكيد شده‌ (حر عاملى‌، 5/287- 288؛ مجلسى‌، 99/26؛ نيز شهيد اول‌، همانجا؛ قمى‌، 488)، چنانكه‌ در مبحث‌ اعتكاف‌، اين‌ مسجد از جملة 6 مسجد خاص‌ بوده‌ است‌ (كاشف‌ الغطاء، 2/335).
گفتنى‌ است‌ كه‌ گاه‌ براثا با مسجد ديگري‌ با عنوان‌ مشهد العتيقه‌ (يا مشهد المنطقه‌) در جنوب‌ شرقى‌ شهر منصور ميان‌ كاظمين‌ و جعيفر كنونى‌ خلط شده‌ است‌؛ شايد پس‌ از ويرانى‌ براثا، شيعيان‌ْ مشهد العتيقه‌ را براثا ناميدند تا نام‌ براثا از يادها محو نگردد (جواد، 85، 98).
على‌ بن‌ حسن‌ حسينى‌ پيشينة براثا را در كتابى‌ با عنوان‌ تاريخ‌ مسجد براثا بررسى‌ كرده‌ است‌ (نجف‌، 1385ق‌/1965م‌) و محمد سماوي‌ ارجوزه‌اي‌ در تاريخ‌ براثا دارد كه‌ ضمن‌ اشاره‌ به‌ نام‌ راويان‌ روايت‌ِ مربوط به‌ فضل‌ براثا، موضع‌ اين‌ دو مسجد را به‌ طور دقيق‌ مشخص‌ كرده‌ است‌ (نك: خليلى‌، 1/21، حاشية 1، نيز 32، حاشية 1).
امروزه‌ با توسعة شهر كاظمين‌، محلة براثا به‌ اين‌ شهر متصل‌، و در مغرب‌ بزرگ‌راه‌ بغداد كاظمين‌ واقع‌ شده‌ است‌ و مقام‌ حضرت‌ على‌ (ع‌) در قبله‌گاه‌ مسجد قرار دارد.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بيروت‌، 1412ق‌/1992م‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، ليدن‌، 1938م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ اربلى‌، على‌، كشف‌ الغمة، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ امينى‌، عبدالحسين‌، الغدير، تهران‌، 1366ش‌؛ بحرانى‌، هاشم‌، مدينة معاجز الائمة الاثنى‌عشر (ع‌)، قم‌، 1413ق‌؛ جواد، مصطفى‌ و احمد سوسه‌، دليل‌ خارطة بغداد المفصل‌، بغداد، 1378ق‌/1958م‌؛ حر عاملى‌، محمد، وسائل‌ الشيعة، قم‌، 1414ق‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ خليلى‌، جعفر، موسوعة العتبات‌ المقدسة، قسم‌ الكاظمين‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ دارقطنى‌، على‌، سؤالات‌ حمزة بن‌ يوسف‌ السهمى‌، به‌ كوشش‌ موفق‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالقادر، رياض‌، 1404ق‌/1984م‌؛ راوندي‌، سعيد، الخرائج‌ و الجرائح‌، قم‌، 1409ق‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمى‌ يمانى‌، حيدرآباد دكن‌، 1383ق‌/1963م‌؛ شهيد اول‌، محمد، ذكري‌ الشيعة، چ‌ سنگى‌، 1272ق‌؛ شيخ‌ طوسى‌، محمد، الامالى‌، قم‌، 1414ق‌؛ شيخ‌ مفيد، محمد، امالى‌، به‌ كوشش‌ استاد ولى‌ و غفاري‌، قم‌، 1403ق‌؛ صولى‌، محمد، الاوراق‌، اخبار الراضى‌ بالله‌ و المتقى‌ لله‌، به‌ كوشش‌ هيورث‌ دن‌، قاهره‌، 1935م‌؛ طريحى‌، فخرالدين‌، مجمع‌ البحرين‌، نجف‌، 1378ق‌ بب؛ قمى‌، عباس‌، مفاتيح‌ الجنان‌، تهران‌، 1391ق‌؛ كاشف‌ الغطاء، جعفر، كشف‌ الغطاء، چ‌ سنگى‌، تهران‌، 1271ق‌؛ مجلسى‌، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ نوري‌، حسين‌، مستدرك‌ الوسائل‌، قم‌، 1407ق‌؛ همدانى‌، محمد، تكملة تاريخ‌ الطبري‌، به‌ كوشش‌ آلبرت‌ يوسف‌ كنعان‌، بيروت‌، 1961م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ همو، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، «البلدان‌»، همراه‌ الاعلاق‌ النفيسة ابن‌ رسته‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1891م‌؛ نيز:
Fraenkel, S., Die aram L ischen Fremdw N rter im Arabischen, Hildesheim, 1962; Le Strange, G., Baghdad During the Abbasid Caliphate, Westport, 1983.
مريم‌ صادقى‌