بَذّ، منطقه‌اي‌ در شمال‌ كوه‌ هشتاد سر در آذربايجان‌ شرقى‌ (شمال‌ شهرستان‌ اهر و جنوب‌ غربى‌ كليبر). بذ در آغاز مركز جاودانيان‌ و سپس‌ جايگاه‌ خرم‌ دينان‌ بود (نك: ه د، بابك‌ خرم‌ دين‌). ابن‌خردادبه‌ بذ را رستاقى‌ در آذربايجان‌ نوشته‌، و شهر بذ را «مدينة بابك‌» ناميده‌ است‌ (ص‌ 119-121؛ نيز نك: ابن‌ فقيه‌، 286؛ بارتولد، .(VII/211 طبري‌ بذ را قريه‌ و شهري‌ در حدود اردبيل‌ نوشته‌ است‌ (9/11). مطهربن‌ طاهر مقدسى‌ آن‌ را شهري‌ با ديوارهاي‌ استوار خوانده‌ است‌ (5/117). ابن‌ نديم‌ از آنجا به‌ عنوان‌ سرزمينى‌ كوهستانى‌ ياد كرده‌ است‌ (ص‌ 406 -407). ياقوت‌ آن‌ را كوره‌اي‌ ميان‌ آذربايجان‌ و اران‌ نوشته‌ است‌ (1/529). مسعودي‌ بذ را به‌ صيغة تثنيه‌، بذين‌ ناميده‌ كه‌ در كنار رود ارس‌ واقع‌ بوده‌ است‌. وي‌ در جايى‌ بذين‌ را ناحيه‌ و كوهى‌ در آذربايجان‌ دانسته‌ ( مروج‌...، 2/75، التنبيه‌...، 353)، و در جاي‌ ديگر آن‌ را در آذربايجان‌ و اران‌ نوشته‌ است‌ ( مروج‌...، 7/62 -63). ابن‌ عبدالمنعم‌ نيز كوه‌ بذين‌ را در اران‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 216).
عنوان‌ بذين‌ موجب‌ بروز اين‌ انديشه‌ شد كه‌ گويا دو بذ، يكى‌ در جنوب‌ و ديگري‌ در شمال‌ رود ارس‌ وجود داشته‌ است‌. برخى‌ از محققان‌ بذين‌ را در آذربايجان‌، اران‌ و بيلقان‌ پنداشته‌اند، حال‌ آنكه‌ به‌ نوشتة بنياداف‌ بيشتر محققان‌، بذ را جايى‌ در سرزمين‌ اردبيل‌ دانسته‌اند (ص‌ .(240-241 يعقوبى‌ مى‌نويسد كه‌ ابوجعفر (منصور خليفة عباسى‌)، يزيد بن‌ حاتم‌ مهلبى‌ را والى‌ آذربايجان‌ قرار داد و يزيد، يمنيها را از بصره‌ به‌ آنجا گسيل‌ داشت‌ و روادبن‌ مثنى‌ ازدي‌ را در تبريز تا بذ فرود آورد (2/371). اما از نوشتة دينوري‌ به‌ سهولت‌ مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ بذ در جنوب‌ رود ارس‌ واقع‌ بوده‌ است‌. وي‌ مى‌نويسد كه‌ بابك‌ در بذ به‌ مقابلة افشين‌ شتافت‌، ولى‌ چون‌ ديد لشكريان‌ افشين‌ او را از هر سو احاطه‌ كرده‌، و راهها را بر او بسته‌اند، از رود ارس‌ گذشت‌ و به‌ جانب‌ ارمنستان‌ رفت‌ (ص‌ 403-404). مينورسكى‌ بذين‌ را ناحيه‌اي‌ در آذربايجان‌ ناميده‌ كه‌ در جنوب‌ رود ارس‌ نهاده‌ شده‌ است‌. وي‌ ارس‌ را رودي‌ دانسته‌ كه‌ از ميان‌ بذين‌ در آذربايجان‌ و كوه‌ ابوموسى‌ درخاك‌ اران‌ مى‌گذرد (ص‌ 303).
سعيد نفيسى‌ نه‌ تنها ناحيه‌، بلكه‌ شهر و كوهستان‌ بذ يا بذين‌ را در مشرق‌ دشت‌ مغان‌ نزديك‌ ناحية طالش‌ كنونى‌ و در مجاورت‌ كرانة غربى‌ درياي‌ مازندران‌ نوشته‌ است‌ (ص‌ 36). اين‌ شهر در 21 فرسنگى‌ اردبيل‌ بر بلندي‌ كوهى‌ واقع‌ بود كه‌ بقاياي‌ دژ بذ يا قلعة جمهور ( به‌ احتمال‌ مأخوذ از كوههاي‌ جمهور) در آنجا قرار داشته‌ است‌ (يوسفى‌، 131). كسروي‌ محل‌ شهر بذ را در جنوب‌ رود ارس‌ در قراچه‌ داغ‌ كنونى‌ و شمال‌ شهر اهر، اندكى‌ مايل‌ به‌ شرق‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 149). اين‌ نظر بعدها مورد تأييد باستان‌شناسان‌ قرار گرفت‌ و معلوم‌ شد كه‌ قلعة جمهور در 50 كيلومتري‌ شمال‌ شهرستان‌ اهر و در ارتفاعات‌ غربى‌ شاخه‌اي‌ از رود بزرگ‌ قره‌سو در 3 كيلومتري‌ جنوب‌ غربى‌ كليبر واقع‌ است‌ (كامبخش‌ فرد، 4- 18). بناي‌ قلعة جمهور يا دژ بذ شامل‌ قلعه‌ و قصر، بر فراز قله‌اي‌ به‌ ارتفاع‌ بيش‌ از 300 ،2تا 600 ،2متر است‌ كه‌ اطراف‌ آن‌ را دره‌هايى‌ به‌ عمق‌ 400 تا 600 متر فرا گرفته‌ است‌. تنها از يك‌ راه‌ تنگ‌ و دشوار مى‌توان‌ به‌ اين‌ قلعه‌ راه‌ يافت‌ (ترابى‌، 2/466).
مآخذ: ابن‌خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌،1306ق‌/ 1889م‌؛ ابن‌ عبدالمنعم‌ حميري‌، محمد، الروض‌ المعطار، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1980م‌؛ ابن‌ فقيه‌، احمد، مختصر كتاب‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1302ق‌؛ ابن‌نديم‌، الفهرست‌؛ ترابى‌ طباطبايى‌، جمال‌، آثار باستانى‌ آذربايجان‌، تهران‌، 1355ش‌؛ دينوري‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر و جمال‌الدين‌ شيال‌، قاهره‌، 1960م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ كامبخش‌ فرد، سيف‌ الله‌، «قلعة جمهور يا دژ بذ جايگاه‌ بابك‌ خرم‌ دين‌»، بررسيهاي‌ تاريخى‌، تهران‌، 1345ش‌، شم 4؛ كسروي‌، احمد، شهرياران‌ گمنام‌، تهران‌، 1335ش‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1893م‌؛ همو، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربيه‌ دومنار و پاوه‌ دوكورتى‌، پاريس‌، ج‌2، 1914م‌، ج‌7، 1873م‌؛ مقدسى‌، مطهر، البدء و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ كلمان‌ هوار، پاريس‌، 1916م‌؛ مينورسكى‌، و.، تاريخ‌ شروان‌ و دربند، ترجمة محسن‌ خادم‌، تهران‌، 1375ش‌؛ نفيسى‌، سعيد، بابك‌ خرم‌ دين‌، تهران‌، 1333ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، 1379ق‌/1960م‌؛ يوسفى‌، غلامحسين‌، يادداشتهايى‌ در زمينة فرهنگ‌ و تاريخ‌، تهران‌، 1371ش‌؛ نيز:
Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1971; Buniyatov, Z., Azerba o dzhan v VII-IX vv., Baku, 1965.
عنايت‌ الله‌ رضا