بَدْرُالدّين‌ِ قَرافى‌، محمد بن‌ يحيى‌ بن‌ عمر بن‌ احمد بن‌ يونس‌ (رمضان‌ 939- رمضان‌ 1009/آوريل‌ 1533- مارس‌ 1601)، قاضى‌ مالكى‌ و از نويسندگان‌ پر كار مصر. وي‌ در خاندانى‌ اهل‌ علم‌ - كه‌ كسانى‌ چون‌ شمس‌الدين‌ قرافى‌ و قاضى‌ محمد بن‌ عبدالكريم‌ دميري‌ از آن‌ برخاستند - متولد شد (نك: بدرالدين‌، 181، 210). او خود دربارة تاريخ‌ تولد و چگونگى‌ نام‌گذاريش‌ گفته‌ است‌ كه‌ چون‌ در شب‌ قدر زاده‌ شد، او را بدرالدين‌ لقب‌ دادند (ص‌ 211).
بدرالدين‌ نزد بزرگان‌ زمان‌ خود همچون‌ پدرش‌ شمس‌الدين‌ يحيى‌، عبدالرحمان‌ اُجهوري‌، عبدالرحمان‌ تاجوري‌، زين‌الدين‌ بن‌ احمد جيزي‌، ناصرالدين‌ لِقانى‌، نجم‌الدين‌ غطى‌ و بهاءالدين‌ شِنْشَوري‌ به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخت‌ (نك: همو، 101-102، 117، 210؛ باباتنبكتى‌، 603؛ محبى‌، خلاصة...، 4/258؛ كتانى‌، 1/216) و با تواناييهاي‌ علمى‌ به‌ دست‌ آورده‌، يكى‌ از مراجع‌ زمان‌ خود گشت‌، و به‌ عنوان‌ شيخ‌ مالكيان‌ مصر، رياست‌ آنان‌ را برعهده‌ گرفت‌. او پس‌ از چندي‌ به‌ سمت‌ قضاي‌ مالكيان‌ آن‌ ديار منصوب‌ شد (باباتنبكتى‌، محبى‌، همانجاها). وي‌ در اين‌ سمت‌ نيز با نشان‌ دادن‌ قابليتهاي‌ خويش‌، حدود 50 سال‌ در قاهره‌ به‌ برپايى‌ احكام‌ و شرايع‌ پرداخت‌ و به‌ فضل‌ و عدل‌ ستوده‌ شد (محبى‌، همان‌، 4/259؛ خفاجى‌، 2/104). بدرالدين‌ قرافى‌ در قاهره‌ درگذشت‌ و پس‌ از آنكه‌ در جامع‌ ازهر بر او نماز گزاردند، در همان‌ ديار به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (نك: محبى‌، همان‌، 4/262).
آثار: بدرالدين‌ آثار بسياري‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ كه‌ بسياري‌ از آنها بر جا مانده‌اند:
الف‌ - چاپى‌: 1. توشيح‌ الديباج‌، كه‌ ذيلى‌ است‌ بر الديباج‌ المذهب‌ِ ابن‌ فرحون‌ و مشتمل‌ بر شرح‌ احوال‌ علماي‌ مالكى‌ از اواخر سدة 8ق‌ تا زمان‌ مؤلف‌ است‌ (نك: ص‌ 36)؛ 2. القول‌ المأنوس‌ بتحرير ما فى‌ القاموس‌، كه‌ حاشيه‌اي‌ بر القاموس‌ المحيط فيروزآبادي‌ است‌. اين‌ اثر در 970ق‌ تأليف‌ شده‌، و بخشهايى‌ از آن‌ در حاشية القاموس‌ در بولاق‌ (1301ق‌) منتشر گرديده‌ است‌. چاپ‌ دوم‌ آن‌ باز همراه‌ القاموس‌ در قاهره‌ (1344ق‌) صورت‌ گرفته‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: 1. احكام‌ التحقيق‌ باحكام‌ التعليق‌، در باب‌ عقود كه‌ نسخى‌ از آن‌، در كتابخانه‌هاي‌ خديويه‌ و رباط موجود است‌ (خديويه‌، 7/248؛ II/436 .(GAL,S, 2. بهجة النفوس‌ فى‌ المحاكمة بين‌ الصحاح‌ و القاموس‌، در علم‌ لغت‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ آن‌ در كتابخانة كوپريلى‌ استانبول‌ (نك: كوپريلى‌، 2/561) و احمدية تونس‌ VIII/224) وجود دارد. 3. تحرير القول‌ الشاف‌، دربارة حديث‌ فضل‌ آيةالكرسى‌ كه‌ بروكلمان‌ به‌ وجود نسخه‌اي‌ از آن‌ درموصل‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ ، GAL,S) همانجا). 4. تحقيق‌ الابانة فى‌ صحة اسقاط ما لم‌ يجب‌ من‌ الحضانة (براي‌ نسخ‌ خطى‌ آن‌، نك: خديويه‌، نيز ، GAL,S همانجاها). 5. توالى‌ المنح‌ فى‌ اسماء الثمار النخل‌ و رتبة البلح‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در رباط نگهداري‌ مى‌شود (نك: بخيت‌، 3/52). 6. الجواهر المنتثرة فى‌ هبة السيد لام‌ الولد و المدبرة، در موضوع‌ فقهى‌ِ هبه‌ كه‌ نسخ‌ بسياري‌ از آن‌ در كتابخانة خديويه‌ (خديويه‌، همانجا)، و مجموعة گَرِت‌ (نك: حتى‌، شم 1836 ، به‌ خط خود مؤلف‌)، موجود است‌. 7. الدرر المنيفة فى‌ الفراغ‌ عن‌ الوظيفة، كه‌ نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانة خديويه‌ (خديويه‌، 7/247)، و رباط (نك: بخيت‌، 3/53) وجود دارد. 8. درر النفائس‌ فى‌ شان‌ الكنائس‌ (براي‌ نسخة خطى‌، نك: خديويه‌، 7/248).
بدرالدين‌ چند رسالة ديگر نيز در زمينه‌هاي‌ فقه‌ و حديث‌ داشته‌ است‌ (نك: ازهريه‌، 2/346؛ خديويه‌، 3/166، 7/58؛ فهرس‌...، 6/348؛ نيز براي‌ آثار منسوب‌، نك: باباتنبكتى‌، 603؛ بغدادي‌، 2/102).
كتانى‌ از صورت‌ اجازه‌اي‌ از بدرالدين‌ قرافى‌ كه‌ فهرستى‌ از برخى‌ آموخته‌هاي‌ وي‌ در آن‌ ثبت‌ بوده‌ است‌، ياد كرده‌ كه‌ به‌ طريق‌ مكاتبه‌، اجازة روايت‌ آنها را به‌ قصار فاسى‌ داده‌ بوده‌ است‌ (همانجا؛ براي‌ شعر او، نك: محبى‌، نفحة...، 4/560، خلاصة، 4/261-262).
مآخذ: ازهريه‌، فهرست‌؛ باباتنبكتى‌، احمد، نيل‌ الابتهاج‌، به‌ كوشش‌ عبدالحميد عبدالله‌ هرامه‌، طرابلس‌، 1409ق‌/1989م‌؛ بخيت‌، محمد عدنان‌ و ديگران‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المصورة، عمان‌، 1406ق‌/1986م‌؛ بدرالدين‌ قرافى‌، محمد، توشيح‌ الديباج‌ و حلية الابتهاج‌، به‌ كوشش‌ احمد شتيوي‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ خفاجى‌، احمد، ريحانة الالباء، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1386ق‌/1967م‌؛ فهرس‌ مخطوطات‌ جامعة الملك‌ سعود، رياض‌، 1404ق‌/1984م‌؛ كتانى‌، عبدالحى‌، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ محبى‌ دمشقى‌، محمدامين‌، خلاصة الاثر، قاهره‌، 1284ق‌؛ همو، نفحة الريحانة، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1389ق‌/1969م‌؛ نيز:
GAL,S; GAS; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938.
فرامرز حاج‌منوچهري‌