بَخْش واحدي در تقسيمات كشوري ايران كه قسمتى از يك شهرستان، و خود در
برگيرندة چند دهستان است. واژة بخش در زبان فارسى به معناي حصّه، نصيب،
قسمت، بهر، بهره، جزء، پاره و... آمده است (نك: برهان...، نيز لغتنامه...
).
بهكارگيري واژة بخش به معناي متعارف آن نخستينبار پس از تصويب قانون
تقسيمات كشوري در 16 آبان 1316 متداول شد (نك: مجموعه قوانين سال...، 62).
بر طبق اين قانون، كشور ايران از لحاظ تقسيمات كشوري به 5 واحد تقسيم شد
كه عبارت بودند از: استان، شهرستان، بخش، دهستان و ده؛ كه به ترتيب تحت
ادارة يك نفر استاندار، فرماندار، بخشدار، دهدار و كدخدا بوده است (نك: همان،
64). تا پيش از اين قانون، كشور ايران از نظر تقسيمات كشوري به ايالات كه
هر يك از آنها داراي چند ولايت و هر ولايت داراي تقسيمات كوچكتري كه بلوك
خوانده مىشد و خود متشكل از چندين ده بود، تقسيم مىشد. فرمانرواي ايالت را
والى يا فرمانفرما و فرمانرواي ولايت را حاكم يا حكمران و فرمانرواي بلوك را
نايب الحكومه مىناميدند و امور عمومى هر ده را شخصى به نام كدخدا كه از
جانب نايب الحكومه برگزيده مىشد، به عهده داشت (بديعى، 2/221).
در تبصرة 2 از مادة 2 قانون تقسيمات كشوري مصوب 16 آبان ماه 1316 پيشبينى
شده بود كه وزارت كشور مىتواند با تصويب هيأت وزيران، تقسيمات داخلى كشور
را بر حسب نياز تغيير دهد (نك: مجموعه قوانين سال، همانجا). به همين سبب در
طى زمان تغييرات بسياري در شمار و حدود تقسيمات كشوري به عمل آمد؛ از جمله
در 1339ش به موجب قانون ديگري، كشور ايران به 14 استان و 6 فرمانداري كل،
139 فرمانداري و 449 بخشداري تقسيم گرديد و در سالهاي بعد، شمار بخشها به 459
و سپس به 470 افزايش يافت (بديعى، 2/223-224).
در تيرماه 1362 قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشوري از تصويب مجلس شوراي
اسلامى گذشت. در مادة اول اين قانون عناصر تقسيمات كشوري، روستا، دهستان،
شهر، بخش، شهرستان و استان تعيين شده بود و بخش از لحاظ سلسله مراتبى در
اين قانون هم، مانند قانون 1316ش در درجة سوم قرار گرفت. در مادة 6 قانون
اخير، بخش به اين صورت تعريف شده است: «بخش واحدي است از تقسيمات كشوري
كه داراي محدودة جغرافيايى معين بوده و از به هم پيوستن چند دهستان همجوار
مشتمل بر چندين مزرعه، مكان، روستا و احياناً شهر كه در آن عوامل طبيعى و
اوضاع اجتماعى، فرهنگى، اقتصادي و سياسى، واحد همگنى را به وجود مىآورد،
به نحوي كه با در نظر گرفتن تناسب وسعت،... امكانات طبيعى و استعدادهاي
اجتماعى و توسعة امور رفاهى و اقتصادي آن تسهيل گردد» ( مجموعه قوانين و
مقررات...، 220، 221).
به موجب تبصرههاي همين ماده قانون، حداقل جمعيت بخش بدون احتساب
جمعيتهاي شهري با تراكم زياد 30 هزار نفر و با تراكم متوسط 20 هزار نفر تعيين
شده است كه در نقاط كم تراكم تا حداقل 12 هزار نفر با تصويب هيأت وزيران،
و در موارد استثنائى و با تصويب مجلس مىتواند كمتر از آن هم باشد (همان،
221). در 1375ش در سطح كشور ايران جمعاً 680 بخش وجود داشته است (
سرشماري...، 15).
مآخذ: بديعى، ربيع، جغرافياي مفصل ايران، تهران، 1362ش؛ برهان قاطع،
محمدحسين بن خلف تبريزي، به كوشش محمدمعين، تهران، 1342ش؛ سرشماري عمومى
نفوس و مسكن (1375ش)، شناسنامة بخشهاي كشور، مركز آمار ايران، تهران، 1376ش؛
لغتنامة دهخدا؛ مجموعه قوانين سال 1316، وزارت كشور، تهران، 1316ش؛ مجموعه
قوانين و مقررات مربوط به وزارت كشور (از آغاز پيروزي انقلاب اسلامى تا
پايان 1369ش) وزارت كشور، تهران، 1370ش.
محمدحسن گنجى