بَخْتِگان‌، يا نيريز، درياچه‌اي‌ فصلى‌ در استان‌ فارس‌. اين‌ درياچه‌ به‌ مساحت‌ 750 كم 2، در 85 كيلومتري‌ شرق‌ شيراز، 14 كيلومتري‌ شمال‌ استهبان‌، و 20 كيلومتري‌ شمال‌ غرب‌ نيريز، در ارتفاع‌ 558 ،1متري‌ از سطح‌ دريا واقع‌ است‌ (نك: نقشة تقسيمات‌...؛ جعفري‌، 163). اطلاق‌ نام‌ نيريز به‌ اين‌ درياچه‌ را مى‌توان‌ به‌ دليل‌ همجوار بودن‌ آن‌ با جلگة نيريز و همچنين‌ دريافت‌ آب‌ رود كر از اين‌ جلگه‌ دانست‌ (بديعى‌، 1/173). نام‌ بختگان‌ به‌ صورتهاي‌ بختكان‌ (اصطخري‌، 100)، بجگان‌، بجكان‌ و بجيكان‌ (مينورسكى‌، 13؛ ابن‌ بلخى‌، 153، حاشيه‌؛ ابوالفدا، 60)، بيجه‌كان‌ و پيچگان‌ (به‌ دليل‌ مجاورت‌ آن‌ با كوه‌ پيچكان‌) (فسايى‌، 2/1242، 1255) نيز ضبط شده‌ است‌.
بختگان‌ از نظر وسعت‌ دومين‌ درياچه‌ پس‌ از درياچة اورميه‌ در ايران‌ است‌ (جعفري‌، همانجا) و بين‌ دو رشته‌ كوه‌ پيچكان‌ و خانه‌ كت‌ قرار دارد (نك: نقشة ناهمواريها...). در فصل‌ تابستان‌ هنگامى‌ كه‌ آب‌ درياچه‌ تبخير مى‌شود، مى‌توان‌ مشاهده‌ كرد كه‌ اراضى‌ ميان‌ دو رشته‌ كوه‌ تا اندازه‌اي‌ مسطح‌ است‌ و در فصلهاي‌ سرد و بارانى‌ از آب‌ پر مى‌شود («آبادان‌...»، .(188 قسمت‌ اعظم‌ آب‌ اين‌ درياچه‌ از رود كر تأمين‌ مى‌شود (بديعى‌، 1/143؛ بيات‌، كليات‌ جغرافيا...، 22). آب‌ درياچة بختگان‌ بسيار شور است‌، و عمق‌ آن‌ زياد نيست‌ (كيهان‌، 1/89 - 90).
درياچة بختگان‌ به‌ هنگام‌ بارندگيهاي‌ فراوان‌ از انتهاي‌ شمال‌ غربى‌ به‌ درياچة طشك‌ (نرگس‌) مى‌پيوندد و درياچة پهناوري‌ را تشكيل‌ مى‌دهد (جعفري‌، 832؛ بديعى‌، همانجا). در فصلهاي‌ پر آب‌ و هنگامى‌ كه‌ آب‌ بختگان‌ افزايش‌ مى‌يابد، جزيره‌هايى‌ در آن‌ پديد مى‌آيد كه‌ مهم‌ترين‌ آنها على‌ يوسف‌، بِسْرْم‌ و منك‌ است‌ (فسايى‌، 2/1586- 1587، 1589؛ جغرافيا...، 2/234). حاشية بختگان‌ اغلب‌ به‌ سبب‌ وجود پرندگان‌ مهاجر از قبيل‌ فلامينگو، قو و مرغابى‌، سفيد به‌ نظر مى‌رسد. سواحل‌ آن‌ از گِل‌ نرم‌ و مرطوب‌ پوشيده‌ شده‌ است‌ و هيچ‌گونه‌ ماهى‌ در آنجا زندگى‌ نمى‌كند، اما در حواشى‌ آن‌ كرمهايى‌ وجود دارند كه‌ پرندگان‌ از آنها تغذيه‌ مى‌كنند («آبادان‌»، 188 .(186,
پيشينة تاريخى‌: اطراف‌ درياچة بختگان‌ يكى‌ از مراكز مهم‌ تمدن‌ باستانى‌ ايران‌ است‌. بناهاي‌ دولت‌ هخامنشى‌ و ساسانى‌ كه‌ مركز آن‌ شهر استخر بوده‌، در كنار درياچة بختگان‌ يا نيريز قرار داشته‌، و در پيرامون‌ آن‌ دهكده‌ها و شهرهاي‌ آباد گسترده‌ بوده‌ است‌ (مشكور، 556؛ بيات‌، كليات‌ تاريخ‌...، 151). در آن‌ زمان‌ اين‌ درياچه‌ خود مركب‌ از دو درياچه‌ بود، درياچة شمالى‌ (طشك‌ يا نرگس‌ امروزي‌) را باسفويه‌ يا چوپانان‌، و درياچة جنوبى‌ را بختگان‌ مى‌ناميدند (لسترنج‌، 279 -277 ؛ مشكور، همانجا؛ چكنگى‌، 36، 59). مساحت‌ درياچة بختگان‌ در طول‌ تاريخ‌ تغيير مى‌يافته‌ است‌. در سده‌هاي‌ 4 تا 6ق‌/10 تا 12م‌ طول‌ آن‌ 20 فرسنگ‌ و عرض‌ آن‌ 15 فرسنگ‌ بوده‌ است‌؛ در اطراف‌ آن‌ دِهها و بناهايى‌ قرار داشته‌ كه‌ از كوره‌ها و روستاهاي‌ شهر استخر بوده‌اند (اصطخري‌، 99-100؛ اشكال‌...، 114؛ حدودالعالم‌، 15).
ابن‌ خردادبه‌ از درياچه‌اي‌ كه‌ در راه‌ استخر تا سيرجان‌ در كرمان‌ قرار داشته‌، نام‌ برده‌، و از استخر تا حفر را 7 فرسنگ‌، و از حفر تا درياچه‌ را 5 فرسنگ‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 53). احتمال‌ مى‌رود كه‌ اين‌ درياچه‌ همان‌ بختگان‌ باشد. ابن‌ حوقل‌ از راهى‌ كه‌ از استخر تا سيرجان‌ وجود داشته‌، نام‌ برده‌ است‌ كه‌ در آن‌ مسير شهرهاي‌ آباده‌، بوذنجان‌، صاهك‌ (چاهك‌) و هريه‌ قرار داشته‌، و به‌ موازات‌ اين‌ راه‌، رود بختگان‌ در جريان‌ بوده‌ كه‌ به‌ درياچة بختگان‌ وارد مى‌شده‌ است‌ (ص‌ 363). رود ديگر كر بوده‌ كه‌ از حدود ارد سرچشمه‌ مى‌گرفته‌، پس‌ از مشروب‌ كردن‌ چند قريه‌ به‌ درياچة بختگان‌ مى‌ريخته‌ است‌ (همو، 276؛ حدودالعالم‌، 45). در سدة 8ق‌/14م‌ طول‌ درياچه‌ 12 فرسنگ‌، عرض‌ آن‌ 7 فرسنگ‌ و دور آن‌ 35 فرسنگ‌ ذكر شده‌ است‌ (حمدالله‌، 240)؛ اما در سدة 9ق‌/15م‌، دور آن‌ به‌ 20 فرسنگ‌ كاهش‌ يافته‌ است‌ (حافظ ابرو، 2/143).
مآخذ: ابن‌ بلخى‌، فارس‌نامه‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌ و نيكلسن‌، كمبريج‌، 1339ق‌/ 1921م‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، ليدن‌، 1938م‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1306ق‌؛ ابوالفدا، تقويم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاريس‌، 1840م‌؛ اشكال‌ العالم‌، منسوب‌ به‌ ابوالقاسم‌ جيهانى‌، ترجمة على‌ بن‌ عبدالسلام‌ كاتب‌، به‌ كوشش‌ فيروز منصوري‌، مشهد، 1368ش‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1870م‌؛ بديعى‌، ربيع‌، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ بيات‌، عزيزالله‌، كليات‌ تاريخ‌ و تمدن‌ ايران‌ پيش‌ از اسلام‌، تهران‌، 1355ش‌؛ همو، كليات‌ جغرافياي‌ طبيعى‌ و تاريخى‌ ايران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ جعفري‌، عباس‌، دايرة المعارف‌ جغرافيايى‌ ايران‌، تهران‌، 1379ش‌؛ جغرافيا و اسامى‌ دهات‌ كشور، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1329ش‌؛ چكنگى‌، عليرضا، فرهنگنامة تطبيقى‌ با نامهاي‌ قديم‌ و جديد مكانهاي‌ جغرافيايى‌، مشهد، 1378ش‌؛ حافظ ابرو، عبدالله‌، جغرافيا، به‌ كوشش‌ صادق‌ سجادي‌، تهران‌، 1378ش‌؛ حدود العالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340ش‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، ليدن‌، 1331ق‌/1913م‌؛ فسايى‌، حسن‌، فارس‌ نامة ناصري‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسايى‌، تهران‌، 1367ش‌؛ كيهان‌، مسعود، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 1310ش‌؛ مشكور، محمدجواد، جغرافياي‌ تاريخى‌ ايران‌ باستان‌، تهران‌، 1371ش‌؛ مينورسكى‌، و.، حواشى‌ و تعليقات‌ بر حدود العالم‌، ترجمة ميرحسين‌ شاه‌، كابل‌، 1342ش‌؛ نقشة تقسيمات‌ كشوري‌، گيتاشناسى‌، تهران‌، 1377ش‌، شم 125؛ نقشة ناهمواريها و حوضة رودخانه‌هاي‌ ايران‌، گيتاشناسى‌، تهران‌، 1376-1377ش‌، شم 278؛ نيز:
Abadan and Southwestern Iran , ed . L . W . , Adamec , Graz , 1989 ; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.
شيوا جعفري‌