بُخاري‌، صلاح‌ بن‌ مبارك‌ (د 793ق‌/1391م‌)، از صوفيان‌ طريقة نقشبنديه‌. از زندگى‌ او آگاهى‌ بسيار اندكى‌ در دست‌ است‌، حتى‌ تاريخ‌ تولد او نيز دانسته‌ نيست‌. وي‌ خود گويد كه‌ در پى‌ يك‌ رؤياي‌ عرفانى‌ به‌ خدمت‌ خواجه‌ علاءالدين‌ عطار (د 802ق‌/1400م‌)، از پيشوايان‌ بنام‌ طريقة نقشبندي‌، رسيد (ص‌ 66) و در 785ق‌/1383م‌ به‌ وساطت‌ وي‌ در «قصر عارفان‌» يا «قصر هندوان‌»، از روستاهاي‌ بخارا، به‌ درك‌ محضر خواجه‌ بهاءالدين‌ نقشبند (718-791ق‌/1318-1389م‌) نايل‌ شد (همانجا؛ نيز نك: طاهري‌، 40). ظاهراً بخاري‌ سفري‌ نيز از سمرقند به‌ بخارا داشته‌ است‌ (بخاري‌، 382).
از بخاري‌ اثري‌ ارزشمند با عنوان‌ انيس‌ الطالبين‌ وعدة السالكين‌ برجاي‌ مانده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ از كهن‌ترين‌ و مهم‌ترين‌ آثار در اصول‌ طريقة نقشبنديه‌، و شرح‌ زندگى‌ و مقامات‌ بهاءالدين‌ نقشبند است‌. به‌ گفتة صاري‌ اوغلى‌ آثار مهم‌ ديگر دربارة اين‌ طريقه‌ چون‌ رشحات‌ عين‌الحيات‌ واعظ كاشفى‌، قدسية خواجه‌ محمد پارساي‌ بخارايى‌، و بحثهاي‌ مربوط به‌ طريقت‌ نقشبنديه‌ در نفحات‌ الانس‌ جامى‌ برگرفته‌ از انيس‌ الطالبين‌ است‌ (ص‌ 45). وجود چند كتاب‌ ديگر با همين‌ عنوان‌ (نك: منزوي‌، فهرستواره‌...، 3/2024- 2025؛ طاهري‌، 74- 75)، موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ در انتساب‌ اين‌ كتاب‌ به‌ بخاري‌ اختلاف‌ نظر وجود داشته‌ باشد (نك: صفا، 4/75، حاشيه‌؛ صاري‌ اوغلى‌، 58). اما تصريحى‌ كه‌ بخاري‌ خود در مقدمة كوتاه‌ كتاب‌ به‌ انگيزه‌ و چگونگى‌ تأليف‌ آن‌ دارد، هر گونه‌ ترديدي‌ را در تعلق‌ اين‌ اثر به‌ بخاري‌ از ميان‌ مى‌برد (ص‌ 66 -67).
بخاري‌ پس‌ از درگذشت‌ خواجه‌ بهاءالدين‌ و با كسب‌ اجازه‌ از جانشين‌ وي‌، خواجه‌ عطار، به‌ نگارش‌ انيس‌ الطالبين‌ پرداخت‌ (نك: ص‌ 67؛ نيز نك: رضوي‌، .(II/21 با توجه‌ به‌ تاريخ‌ درگذشت‌ بهاءالدين‌ نقشبند و بخاري‌، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ انيس‌ الطالبين‌ در فاصلة سالهاي‌ 791 تا 793ق‌ تأليف‌ شده‌ است‌.
انيس‌ الطالبين‌ پس‌ از يك‌ مقدمة كوتاه‌، داراي‌ 4 «قسم‌» است‌: قسم‌ اول‌ در تعريف‌ ولايت‌ و ولى‌. مؤلف‌ در اين‌ قسم‌ با ذكر آيات‌ و احاديثى‌ به‌ برشمردن‌ نشانه‌هاي‌ ولى‌ مى‌پردازد و سپس‌ شرحى‌ دربارة كرامت‌ نقل‌ مى‌كند. قسم‌ دوم‌ در شرح‌ ابتداي‌ احوال‌ خواجه‌ بهاءالدين‌ و ذكر سلسلة خواجگان‌. قسم‌ سوم‌ در بيان‌ صفات‌، احوال‌، اخلاق‌ و گفته‌هاي‌ خواجه‌ بهاءالدين‌ و شرح‌ طريقه‌ و نسبت‌ سلوك‌ او و چگونگى‌ صحبت‌ و رفتار او با طالبان‌ طريقت‌ و ذكر حقايقى‌ كه‌ او در احوال‌ مختلف‌ بيان‌ كرده‌ است‌. قسم‌ چهارم‌ در ذكر ديگر كرامات‌ و آثار و اعمال‌ خواجه‌ بهاءالدين‌ كه‌ در دوران‌ ولايت‌ او روي‌ داده‌ است‌. اين‌ قسم‌، مفصل‌ترين‌ بخش‌ انيس‌الطالبين‌ است‌. بخاري‌ در نگارش‌ اثرخود بجزمشاهداتش‌، از نقل‌ قولهاي‌ مريدان‌ و نزديكان‌ و درويشان‌ ملازم‌ خواجه‌ بهاءالدين‌ نيز بهره‌ برده‌ است‌ (نك: ص‌ 68).
انيس‌ الطالبين‌ جز در مقدمه‌ كه‌ از صنايع‌ بديعى‌ خالى‌ نيست‌ (نك: صاري‌ اوغلى‌، 53)، كلاً نثري‌ ساده‌ و روان‌ دارد و بخاري‌ گاه‌ بر حسب‌ مورد و مقام‌ به‌ آيات‌ و احاديث‌نبوي‌ اشاره‌ كرده‌، و اشعار عربى‌ و فارسى‌ نيز آورده‌ است‌.
از انيس‌ الطالبين‌ چندين‌ نسخه‌ برجاي‌ مانده‌ است‌ (نك: منزوي‌، خطى‌ مشترك‌، 11/810 -813، 12/2169، فهرستواره‌، 3/2024؛ استوري‌، .(I(2)/948 اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ خليل‌ ابراهيم‌ صاري‌ اوغلى‌ در تهران‌ طبع‌ و نشر شده‌ است‌. ترجمة تركى‌ آن‌ نيز به‌ قلم‌ عزي‌ سليمان‌ افندي‌ (د 1168ق‌) سالها پيش‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ بوده‌ است‌ (بروسه‌ لى‌، 3/101).
مآخذ: بخاري‌، صلاح‌، انيس‌ الطالبين‌، به‌ كوشش‌ خليل‌ ابراهيم‌ صاري‌ اوغلى‌، تهران‌، 1371ش‌؛ بروسه‌لى‌، محمدطاهر، عثمانلى‌ مؤلفلري‌، استانبول‌، 1342ق‌؛ صاري‌ اوغلى‌، خليل‌ ابراهيم‌، مقدمه‌ بر انيس‌ الطالبين‌ (نك: هم، بخاري‌)؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ‌ ادبيات‌ در ايران‌، تهران‌، 1356ش‌؛ طاهري‌ عراقى‌، احمد، مقدمه‌ بر قدسية پارساي‌ بخارايى‌، تهران‌، 1354ش‌؛ منزوي‌، خطى‌ مشترك‌؛ همو، فهرستوارة كتابهاي‌ فارسى‌، تهران‌، 1376ش‌؛ نيز:
, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
هدي‌ سيدحسين‌زاده‌