بُحَيْره‌، استانى‌ در شمال‌ غربى‌ مصر، شامل‌ نواحى‌ غرب‌ رودخانة نيل‌ كه‌ از شمال‌ به‌ درياي‌ مديترانه‌ و از جنوب‌ شرقى‌ به‌ تپه‌هايى‌ در وادي‌ نطرون‌ محدود است‌. اين‌ استان‌ در عرض‌ 25 و 30 شمالى‌ از استان‌ جيزه‌ جدا مى‌شود ( 1 .(EI
مركز استانداري‌ بحيره‌ شهر دمنهور است‌ كه‌ در قسمت‌ مركز غرب‌ دلتاي‌ نيل‌ بر سر راه‌ آهن‌ اسكندريه‌ - قاهره‌ قرار گرفته‌ است‌ و قدمت‌ آن‌ به‌ زمان‌ فراعنه‌ مى‌رسد. اين‌ شهر در آن‌ زمان‌ به‌ تيمنهور يا شهر حورس‌1 (به‌ يونانى‌ آپولون‌) معروف‌ بود (بعلبكى‌، 1/498). در دوران‌ فرمانروايى‌ بطالسه‌ در مصر اغلب‌ مردم‌ را به‌ عبادت‌ هرمس‌ مجبور مى‌كردند؛ از اين‌رو، شهر دمنهور را هرموپوليس‌ كوچك‌ ناميدند تا با هرموپوليس‌ بزرگ‌ خلط نشود. قبطيان‌ و اعراب‌ اين‌ شهر را به‌ همان‌ نام‌ قديمش‌، دمنهور مى‌ناميدند (حاشيه‌...، 12/114).
در وجه‌ تسمية اين‌ استان‌ آورده‌اند كه‌ تاكستانهاي‌ متعلق‌ به‌ همسر مقوقس‌ پادشاه‌ مصر در منطقة بحيره‌ بود و وي‌ همه‌ ساله‌ از مردم‌ اين‌ ديار به‌ جاي‌ خراج‌، شراب‌ مى‌گرفت‌ و وقتى‌ كه‌ شراب‌ فزونى‌ يافت‌، از آنان‌ دينار خواست‌. چون‌ مردم‌ ديناري‌ براي‌ پرداختن‌ نداشتند، منطقة آنان‌ را به‌ آب‌ بست‌، چندان‌ كه‌ به‌ درياچه‌اي‌ بدل‌ گشت‌ و از همان‌ زمان‌ اين‌ ديار بحيره‌ (درياچه‌) ناميده‌ شد، تا آنكه‌ در عهد عباسيان‌ سدي‌ در آنجا احداث‌ شد و اين‌ سرزمين‌ قابل‌ كشت‌ گرديد (نك: ابن‌ عبدالحكم‌، 7؛ نويري‌، 1/139). برخى‌ عقيده‌ دارند كه‌ نام‌ بحيره‌ احتمالاً از نام‌ درياچة ابوقير كه‌ بحيرة الاسكندريه‌ هم‌ ناميده‌ مى‌شد، اخذ شده‌ است‌ ( 1 .(EI
بحيره‌ در زمان‌ خلافت‌ عمر بن‌ خطاب‌ و امارت‌ عمروبن‌ عاص‌ به‌ دست‌ مسلمانان‌ گشوده‌ شد (يعقوبى‌، 339). ياقوت‌ بحيره‌ را كورة معروفى‌ از اسكندريه‌ شمرده‌ كه‌ داراي‌ روستاهاي‌ فراوان‌ و درآمد سرشار بوده‌ است‌ (1/514). ابن‌ بطوطه‌ از بزرگى‌، فراوانى‌ عوايد ديوانى‌ و محاسن‌ بى‌شمار دمنهور خبر مى‌دهد (ص‌ 29). به‌ نوشتة ابوالفدا مركز بحيره‌ به‌ دمنهور الوحش‌ معروف‌، و پارچه‌هاي‌ دمنهوري‌ به‌ آنجا منسوب‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 106). ابن‌ شاهين‌ نيز از بحيره‌ به‌ عنوان‌ اقليمى‌ بسيار بزرگ‌ نام‌ برده‌ كه‌ شهر دمنهور در آنجا قرار داشته‌ است‌. وي‌ سپس‌ از شهر ديگري‌ به‌ نام‌ طرّانه‌ سخن‌ گفته‌ كه‌ مسكن‌ قوم‌ اطرون‌ بوده‌ است‌ و اين‌ قوم‌ در صنعت‌ پارچه‌بافى‌ معروف‌ بوده‌اند (ص‌ 35).
از وقايع‌ تاريخى‌ مربوط به‌ بحيره‌ بايد به‌ وقايع‌ سال‌ 538ق‌/1143م‌ اشاره‌ كرد: در اين‌ سال‌ شورشى‌ به‌ سركردگى‌ محمد بن‌ رافع‌ لوانى‌ رخ‌ داد و طلائع‌ بن‌ رزيك‌ والى‌ بحيره‌ به‌ مقابله‌ برخاست‌ و آنان‌ را شكست‌ داد و محمد بن‌ رافع‌ را به‌ قتل‌ رساند (ابن‌ ميسر، 2/86).
در 700ق‌/1301م‌ نيز اختلافات‌ زيادي‌ در بحيره‌ ميان‌ دو قبيلة جابر و مرديس‌ رخ‌ داد كه‌ موجب‌ جنگ‌ ميان‌ آن‌ دو شد و طى‌ آن‌ قبيلة جابر از قبيلة مرديس‌ شكست‌ خورد (عينى‌، 121). در دوران‌ مماليك‌ نيز قبايل‌ هواره‌ و مزاته‌ و زناته‌ كه‌ در بحيره‌ مى‌زيستند، از فزونى‌ خراج‌ سر به‌ شورش‌ برداشتند، ولى‌ شورش‌ آنان‌ به‌ سركردگى‌ بدر بن‌ سلام‌ توسط الاق‌ شعبانى‌ و احمد بن‌ بيبقا وانيال‌ كه‌ فرماندهان‌ سپاه‌ امير برقوق‌ (784-791ق‌) بودند، درهم‌ شكسته‌ شد و جملگى‌ فرار كردند؛ اما چندي‌ بعد بدر بن‌ سلام‌ به‌ بحيره‌ بازگشت‌ و اين‌ بار نيز از اتابك‌ اتمش‌ و امير سلام‌ از امراي‌ برقوق‌ شكست‌ خورد و مطيع‌ شد (ابن‌ خلدون‌، 5(5)/1007- 1008).
امير برقوق‌ پس‌ از برقراري‌ آرامش‌، تكتمر شريف‌ و سپس‌ قرط بن‌ عمر را به‌ فرمانروايى‌ بحيره‌ منصوب‌ كرد و چندي‌ نگذشت‌ كه‌ بدر دوباره‌ سر به‌ شورش‌ برداشت‌ و اين‌ بار نيز شورش‌ او توسط قرط بن‌ عمر درهم‌ شكست‌ و بسياري‌ از همراهانش‌ كشته‌ شدند و بقيه‌ به‌ شرط قبول‌ خراج‌ موردبخشش‌ قرار گرفتند (همو، 5(5)/1009).
در حدود سال‌ 780ق‌/1378م‌ به‌ علت‌ شورشى‌ كه‌ در بحيره‌ به‌ وقوع‌ پيوست‌، ملك‌ ظاهر سيف‌الدين‌ برقوق‌ بدانجا حمله‌ برد و پس‌ از برقراري‌ آرامش‌، ديواري‌ از گل‌ و خشت‌ به‌ دور شهر دمنهور احداث‌ كرد (ابن‌ دقماق‌، 101). ابن‌ تغري‌ بردي‌ از شيوع‌ بيماري‌ طاعون‌ در بحيره‌ در 833ق‌/1430م‌ در زمان‌ حكومت‌ ملك‌ اشرف‌ خبر مى‌دهد كه‌ بيش‌ از 5 هزار تن‌ را از بين‌ برد (14/337).
استان‌ بحيره‌ طبق‌ تقسيمات‌ زمان‌ خليفه‌ مستنصر فاطمى‌ در حوف‌ غربى‌ قرار داشته‌ كه‌ به‌ 11 كوره‌ تقسيم‌ مى‌شده‌ است‌ ( 1 .(EIدمنهور از زمان‌ فراعنه‌ مركز اقليم‌ غربى‌ دلتا بوده‌ است‌ و زمانى‌ كه‌ اعراب‌ مصر را فتح‌ كردند، اين‌ اقليم‌ را حوف‌ غربى‌ ناميدند و شهر دمنهور را به‌ 6 ناحيه‌ تقسيم‌ نمودند: دمنهور الوحش‌، اسكنيده‌، قرطسا، طاموس‌ (ابوالريش‌)، نقرها، شبرومينا. در زمان‌ فاطميان‌ حوف‌ غربى‌ به‌ دو منطقه‌ به‌ نامهاي‌ منطقة بحيره‌ با مركز دمنهور و منطقة حوف‌ رمسيس‌ با مركز رمسيس‌ تقسيم‌ شد (حاشيه‌، 12/114). در 715ق‌/1315م‌ ملك‌ ناصر محمد بن‌ قلاون‌ فرمانى‌ مبنى‌ بر حذف‌ نام‌ حوف‌ رمسيس‌ صادر كرد و تمام‌ آن‌ منطقه‌ را اقليم‌ بحيره‌ ناميد كه‌ مركزش‌ شهر دمنهور بود (همانجا).
سيوطى‌ اقليم‌ بحيره‌ را صفقة البحيره‌ ناميده‌ است‌ كه‌ مركز آن‌ دمنهور الوحش‌، و ولايات‌ آن‌ لقانه‌، تروجه‌، العطف‌، در شابه‌، الزاويه‌، دميسا، الطرانه‌، فوّه‌ و رشيد بوده‌اند (1/28).
در 1317ق‌/1899م‌ جمعيت‌ اين‌ استان‌ 225 ،631نفر، و مراكز هفتگانة آن‌ بدين‌ترتيب‌ بوده‌ است‌: ابوحمص‌، شبراخيت‌، دمنهور، كفرالدوار، النجيله‌، رشيد و ايتاي‌ البارود. در آن‌ سال‌ اين‌ مراكز شامل‌ 365 شهر و روستا و 582 ،2ناحيه‌ بوده‌اند ( 1 .(EI
مآخذ: ابن‌ بطوطه‌، رحلة، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌ الزاهرة، قاهره‌، 1349ق‌/1930م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ ابن‌ دقماق‌، ابراهيم‌، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بيروت‌، 1310ق‌/1893م‌؛ ابن‌ شاهين‌ ظاهري‌، زبدة كشف‌ الممالك‌ و بيان‌ الطرق‌ و المسالك‌، به‌ كوشش‌ پل‌ راوس‌، پاريس‌، 1894م‌؛ ابن‌ عبدالحكم‌، عبدالرحمان‌، فتوح‌ مصر و اخبارها، بغداد، 1920م‌؛ ابن‌ ميسر، محمد، اخبار مصر، به‌ كوشش‌ هانري‌ ماسه‌، قاهره‌، 1919م‌؛ ابوالفدا، تقويم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاريس‌، 1840م‌؛ بعلبكى‌، منير، موسوعة المورد، بيروت‌، دارالعلم‌ للملايين‌؛ حاشيه‌ بر النجوم‌ الزاهرة (نك: هم ، ابن‌ تغري‌ بردي‌)؛ سيوطى‌، حسن‌ المحاضرة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ عينى‌، محمود، عقدالجمان‌ فى‌ تاريخ‌ اهل‌ الزمان‌، به‌ كوشش‌ محمدامين‌، قاهره‌، 1412ق‌/1992م‌؛ نويري‌، محمد، الالمام‌، به‌ كوشش‌ اتين‌ كومب‌ و عزيز سوريال‌ عطيه‌، حيدرآباد دكن‌، 1968م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، «البلدان‌»، همراه‌ الاعلاق‌ النفيسة ابن‌ رسته‌، ليدن‌، 1891م‌؛ نيز: . 1 EI
بهزاد لاهوتى‌