بَحْري‌، قاضى‌ محمود (1042-1130ق‌/1632- 1718م‌)، عارف‌ و شاعر مشهور دكن‌. بحري‌ در گوگى‌ (از توابع‌ بيجاپور دكن‌) زاده‌ شد و 20 سال‌ نخست‌ زندگى‌ را در آنجا سپري‌ كرد. نام‌ پدرش‌ شيخ‌ بحرالدين‌ بود و به‌ همين‌ سبب‌، وي‌ تخلص‌ بحري‌ را براي‌ خود برگزيد. او در تصوف‌ مريد شيخ‌ محمدباقر از سلسلة قادريه‌ بود، ولى‌ مدتى‌ در طريقة چشتيه‌ نيز سلوك‌ كرد (نسيم‌، 217؛ يونس‌ شاه‌، 1/198؛ احمدجان‌، 63).
از زندگى‌ او اندكى‌ مى‌دانيم‌ و شايد تنها در مثنوي‌ من‌ لگن‌ اشاراتى‌ به‌ احوال‌ او در روزگار جوانيش‌ آمده‌ باشد (خان‌، .(31 وي‌ در 1095ق‌ از زادگاه‌ خود به‌ بيجاپور سفر كرد و در اواخر سالهاي‌ حكومت‌ سكندر عادل‌ شاه‌ (1083-1097ق‌/1672-1686م‌) در آنجا اقامت‌ داشت‌، ولى‌ هنگامى‌ كه‌ اورنگ‌زيب‌ در 1097ق‌ بيجاپور را فتح‌ كرد و به‌ سلطنت‌ عادل‌ شاه‌ پايان‌ داد، بحري‌ روانة حيدرآباد شد و در راه‌ راهزنان‌ هر آنچه‌ او با خود داشت‌، غارت‌ كردند و از آن‌ جمله‌ مجموعة آثارش‌ نيز از دست‌ رفت‌. از همين‌ رو، بيشتر غزليات‌ و قصايد و رباعيات‌ فارسى‌ و دكنى‌ بر جا مانده‌ از بحري‌ مربوط به‌ بعد از سال‌ 1097ق‌ است‌ (جالبى‌، 1/520 - 521؛ سكسينه‌، 69).
از معاصران‌ بحري‌ در دكن‌ مى‌توان‌ از ولى‌ دكنى‌ نام‌ برد. شايد اين‌ دو تا حدودي‌ از يكديگر متأثر نيز بوده‌اند، زيرا شباهت‌ بسياري‌ ميان‌ آثار بحري‌ و ولى‌ دكنى‌ مشاهده‌ مى‌شود و به‌ همين‌ سبب‌، برخى‌ غزلهاي‌ بحري‌ را به‌ ولى‌ نسبت‌ مى‌دهند.
بحري‌ در اشعار دكنى‌ خود از مضامين‌ اشعار فارسى‌ نيز الهام‌ گرفته‌ است‌، چنانكه‌ ترجمة تركيبات‌ و تعبيرات‌ شعر فارسى‌ را در كلام‌ او بسيار مى‌بينيم‌. گرايش‌ به‌ سبك‌ ريخته‌ نيز از ويژگيهاي‌ كلام‌ اوست‌ (جالبى‌، 1/522؛ يونس‌ شاه‌، 1/199).
قاضى‌ محمود بحري‌ در زادگاه‌ خود گوگى‌ درگذشت‌ و در همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (جالبى‌، 1/520؛ خان‌، .(32
آثار:
1. مثنوي‌ من‌ لگن‌، اثر مشهور صوفيانة بحري‌ به‌ زبان‌ دكنى‌ است‌ كه‌ ظاهراً آن‌ را به‌ دستور حاكم‌ حيدرآباد سروده‌، و در 1112ق‌/1700م‌ به‌ پايان‌ رسانده‌ است‌ (جالبى‌، 1/521؛ خان‌، .(32-33 نسخه‌اي‌ از اين‌ اثر در كتابخانة دولتى‌ نسخه‌هاي‌ شرقى‌ مدرس‌ نگهداري‌ مى‌شود (چندرسكهران‌، .(II/568 در اين‌ مثنوي‌ نسبتاً طويل‌ سراينده‌ از اصول‌ تصوف‌ و تزكية نفس‌ سخن‌ مى‌گويد. شمار ابيات‌ آن‌ 790 ،3است‌ (سكسينه‌، نيز احمدجان‌، همانجاها؛ نسيم‌، 218).
2. عروس‌ العرفان‌، به‌ نثر فارسى‌، در زمينة تصوف‌ و موضوعات‌ اخلاقى‌ در قالب‌ حكايات‌. اين‌ اثر در 1117ق‌/1705م‌ به‌ اتمام‌ رسيد؛ برخى‌ آن‌ را برگردانى‌ از مثنوي‌ من‌ لگن‌ او به‌ فارسى‌ مى‌دانند. نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در كتابخانة موزة ملى‌ پاكستان‌ (كراچى‌) و كتابخانه‌هاي‌ دانشگاههاي‌ بمبئى‌ و لاهور نگهداري‌ مى‌شود (سرفراز، 114 ؛ ايوانف‌، 616 ؛ نوشاهى‌، 238-239).
3. بنگاب‌ نامه‌، اشعار عرفانى‌ بحري‌ به‌ زبان‌ دكنى‌ است‌، شامل‌ 12 بند كه‌ هر بند آن‌ «جام‌» عنوان‌ دارد و در هر جام‌ به‌ وصف‌ بنگ‌ از نظر عرفانى‌ پرداخته‌ است‌. نسخه‌هاي‌ اين‌ اثر در كتابخانة سالار جنگ‌ و ادارة ادبيات‌ اردو در حيدرآباد موجود است‌ (جالبى‌، همانجا؛ خان‌، .(31
4. ديوان‌ بحري‌، كلياتى‌ شامل‌ 111 غزل‌ (با مضمون‌ عرفانى‌ و به‌ ترتيب‌ حروف‌ تهجى‌)، 2 قصيده‌ و 4 مرثيه‌؛ اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ محمد حفيظ سيد در لكهنو به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (نك: جالبى‌، همانجا؛ مارشال‌، .(101
5. دستورالعمل‌، رساله‌اي‌ است‌ عرفانى‌، شامل‌ اندرزها و راهنماييهاي‌ شيخى‌ براي‌ ارشاد سالكان‌ در آغاز سلوك‌. نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در كتابخانة «اينديا آفيس‌» و كتابخانة انجمن‌ آسيايى‌ بنگال‌ موجود است‌ (اته‌، ؛ I/1061 ايوانف‌، همانجا).
6. حكايت‌، مثنوي‌ كوتاهى‌ به‌ زبان‌ دكنى‌ منسوب‌ به‌ بحري‌ كه‌ داراي‌ مضامين‌ دينى‌ و اخلاقى‌ است‌. اين‌ مثنوي‌ در كتابخانة انجمن‌ آسيايى‌ بنگال‌ موجود است‌ (همو، 478 ؛ مارشال‌، همانجا).
7. شرح‌ غزل‌ حكيم‌ ناصرخسرو، شرح‌ مختصري‌ از برخى‌ قصايد ناصرخسرو است‌ كه‌ به‌ شمارة 611 در فهرست‌ كتابخانة دولتى‌ نسخه‌ هاي‌ شرقى‌ مدرس‌ به‌ ثبت‌ رسيده‌ است‌ (چندرسكهران‌، .(II/683
مآخذ: احمدجان‌، صغير، تاريخ‌ زبان‌ و ادب‌ اردو، كراچى‌، 1987م‌؛ جالبى‌، جميل‌، تاريخ‌ ادب‌ اردو، لاهور، 1975م‌؛ سكسينه‌، رام‌ بابو، تاريخ‌ ادب‌ اردو، ترجمة محمد عسكري‌، لاهور، 1967م‌؛ نسيم‌، ا. د.، «مشائخ‌ اوردوسري‌ مصنفين‌»، تاريخ‌ ادبيات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1971م‌، ج‌ 6؛ نوشاهى‌، عارف‌، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فارسى‌ موزة ملى‌ پاكستان‌، اسلام‌آباد، 1362ش‌؛ يونس‌ شاه‌، تذكرة نعت‌ گويان‌ اردو، ايبت‌آباد، 1982م‌؛ نيز:
, T., A Descriptive Catalogue of the Islamic Manuscripts in the Government Oriental Manuscripts Library, Madras, 1950; Eth E , H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Ivanov, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1985; Khan, M. H., X Dakhn / - Urdu n , History of Medieval Deccan, ed. H. K. Sherwani, Andhra Pradesh, 1974, vol. II; Marshall, D. N., Mughals in India, London / New York, 1985; Sarfar ? z, A., A Descriptive Catalogue of the Arabic, Persian and Urdu Manuscripts in the Library of the University of Bombay, Bombay, 1935.
مرجان‌ افشاريان‌