بَحْرُالْعُلوم‌، ابوالعياش‌ عبدالعلى‌ محمد بن‌ نظام‌الدين‌ انصاري‌ لكهنوي‌ (1144-12 رجب‌ 1225ق‌/1731-13 اوت‌ 1810م‌)، فقيه‌ حنفى‌ مذهب‌ و متكلم‌ هندي‌ كه‌ زبان‌ فارسى‌ و عربى‌ را نيك‌ مى‌دانست‌. زبان‌ فارسى‌ به‌ عنوان‌ زبان‌ نگارش‌ در خاندان‌ او كه‌ همه‌ اهل‌ علم‌ بودند، و نيز انتساب‌ وي‌ به‌ قبيلة انصاري‌، مى‌تواند نشانة خويشاوندي‌ با خاندان‌ مشهور خواجه‌ عبدالله‌ انصاري‌ در هرات‌ باشد كه‌ در گذشته‌هاي‌ دور به‌ هند رفته‌، و در آنجا ساكن‌ شده‌اند.
بحرالعلوم‌ در 17 سالگى‌ پدر خود را كه‌ نخستين‌ استاد او بود، از دست‌ داد. كمال‌الدين‌ فتحپوري‌ از شاگردان‌ پدرش‌، چون‌ اشتياق‌ و پشتكار او را در مطالعه‌ و بحث‌ علمى‌ ديد، هدايتش‌ را برعهده‌ گرفت‌ و ديري‌ نپاييد كه‌ وي‌ سرآمد گرديد و در زادگاه‌ خود، لكهنو به‌ تدريس‌ پرداخت‌؛ اما در پى‌ يك‌ درگيري‌، ناگزير آنجا را ترك‌ كرد و به‌ شاهجهانپور رفت‌ (نك: عبدالحى‌، 7/289-291). وي‌ پس‌ از 20 سال‌ اقامت‌ در آن‌ ديار، به‌ سبب‌ مرگ‌ والى‌، با همراهان‌ و شاگردان‌ به‌ رامپور سفر كرد و 4 سال‌ از احترام‌ برخوردار بود، تا آنكه‌ حاكم‌ رامپور ديگر از عهدة مخارج‌ او و كسان‌ و شاگردان‌ و مراجعانش‌ برنيامد. از اين‌رو، به‌ تقاضاي‌ صدرالدين‌ بردوانى‌ و نيز دعوت‌ حاكمان‌ انگليسى‌ به‌ بوهار رفت‌ (همو، 7/291-292؛ رحمان‌على‌، 123)، اما پس‌ از آنكه‌ ميان‌ او و صدرالدين‌ رنجشى‌ پديد آمد، به‌ دعوت‌ محمدعلى‌خان‌، والى‌ كرنائك‌ به‌ مدراس‌ رفت‌ و به‌ تدريس‌ مشغول‌ شد (همانجا). وي‌ در آنجا مورد احترام‌ فراوان‌ قرار گرفت‌ و لقب‌ بحرالعلوم‌ يافت‌ (اظهر، 297).
بحرالعلوم‌ در 83 سالگى‌ در مدراس‌ درگذشت‌ و همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. از او حالات‌ عرفانى‌ هم‌ نقل‌ شده‌ است‌ (واصف‌، 53). صاحب‌ نزهة الخواطر او را دانشمندي‌ خوش‌بيان‌ و توانا در تدريس‌، شجاع‌ و بخشنده‌ وصف‌ كرده‌ است‌، چنانكه‌ همة اموال‌ خود را به‌ شاگردان‌ و اهل‌ علم‌ مى‌بخشيد و جز اندكى‌ براي‌ گذران‌ِ خانواده‌اش‌ نمى‌گذاشت‌. نگاهى‌ به‌ زندگى‌ پرماجرا و بسياري‌ِ همراهان‌ و شاگردان‌ كه‌ در سفرها با او بودند، گواهى‌ بر اين‌ نسبتها تواند بود (نك: عبدالحى‌، 7/293).
آثار: تأليفات‌ بحرالعلوم‌ بيشتر شرح‌ و تفسير و حاشيه‌نويسى‌ بر آثار گذشتگان‌ است‌:
الف‌ چاپى‌: الاركان‌ الاربعة (لكهنو، 1309ق‌). نزلات‌ ستة (هند، 1299ق‌). تنوير المنار، شرح‌ بر منار الاصول‌ نسفى‌ در اصول‌ فقه‌ به‌ فارسى‌ (1877م‌). الحاشية على‌ الحاشية الزاهدية الجلالية (لكهنو، 1872م‌). الحاشية على‌ الحاشية القطبية (دهلى‌، 1293ق‌/ 1875م‌). الحاشية على‌ شرح‌ المواقف‌ (لكهنو، 1876م‌). حاشيه‌ بر شرح‌ هداية الحكمة صدرالدين‌ شيرازي‌ با نام‌ الحاشية على‌ الصدرا (لكهنو، 1262ق‌/ 1846م‌). حاشيه‌ بر مثنوي‌ (بمبئى‌، 1293ق‌، نيز 1340ق‌). التعليقات‌ على‌ شرح‌ سلّم‌ العلوم‌ (دهلى‌، 1309ق‌). شرح‌ مثنوي‌ معنوي‌ (لكهنو، 1293ق‌). فروزانفر در احاديث‌ مثنوي‌ خود اين‌ اثر را پيش‌ رو داشته‌، و در باب‌ آراء بحرالعلوم‌ دربارة احاديث‌ِ به‌ كار رفته‌ در مثنوي‌، با نظر انتقادي‌ نگريسته‌ است‌ (نك: ص‌ 1، مقدمه‌). فواتح‌ الرحموت‌ فى‌ شرح‌ مسلم‌ الثبوت‌، در اصول‌ فقه‌ (لكهنو، 1295 و 1321ق‌، قاهره‌، 1322ق‌). هداية الصرف‌، در نحو (دهلى‌، 1326ق‌/ 1908م‌).
ب‌ - خطى‌: 1. الحاشية على‌ حاشية مير زاهد بر شرح‌ مواقف‌ ايجى‌ (بانكيپور، شم 548 )؛ 2. شرح‌ بر الافق‌ المبين‌ ميرداماد (نك: GAL,S, )؛ II/580 3. قيامت‌نامه‌، به‌فارسى‌ (نك: رضوي‌، )؛ I/101-102 4. رساله‌ در وحدت‌ وجود ( توحيد )، به‌ فارسى‌ (نك: آستان‌...، 4/152؛ نوشاهى‌، 150).
مآخذ: آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ اظهر، ظهور احمد، «سلطنت‌ مغليه‌ كازوال‌»، تاريخ‌ ادبيات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1972م‌، ج‌ 2؛ رحمان‌ على‌، محمد عبدالشكور، تذكرة علماي‌ هند، لكهنو، 1914م‌؛ عبدالحى‌، نزهة الخواطر، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛ فروزانفر، بديع‌الزمان‌، احاديث‌ مثنوي‌، تهران‌، 1334ش‌؛ نوشاهى‌، عارف‌، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فارسى‌ موزة ملى‌ پاكستان‌، كراچى‌، 1352ش‌؛ واصف‌ مدراسى‌، محمدمهدي‌، حديقة المرام‌، ترجمة سخاوت‌ مرزا، كراچى‌، 1979-1982م‌؛ نيز:
Bankipore; GAL,S; Ra d av Q , Q. V ., Catalogue of the Persian Manuscripts in the B C h @ r Library, Calcutta, 1921.
ليلا ميرآقاسى‌