بِجِسْتان‌، بخش‌ و شهري‌ در جنوب‌ استان‌ خراسان‌.
بخش‌ بجستان‌: بجستان‌ يكى‌ از بخشهاي‌ شهرستان‌ گناباد است‌. اين‌ بخش‌ در شمال‌ غربى‌ شهرستان‌ گناباد واقع‌ شده‌، و داراي‌ 3 دهستان‌ به‌ نامهاي‌ بجستان‌، جزين‌ يا زين‌آباد و يونسى‌ (به‌ لهجة محلى‌ يُنسى‌) است‌ ( سازمان‌...، 22؛ سرشماري‌...، پنجاه‌). بجستان‌ در سابق‌ از توابع‌ فردوس‌ بود و پس‌ از آنكه‌ گناباد شهرستان‌ شد، يكى‌ از بخشهاي‌ آنجا گرديد كه‌ از دو دهستان‌ به‌ نام‌ ميان‌ تكاب‌ در جنوب‌، و لب‌كوير در شمال‌ تشكيل‌ مى‌شد (تابنده‌، 174- 175). قسمتى‌ از شمال‌ بجستان‌ كه‌ نزديك‌ كوير نمك‌ است‌، آب‌ و هواي‌ گرم‌ و خشك‌ دارد، ولى‌ بخشهاي‌ مركزي‌ و جنوبى‌ و شرقى‌ آن‌ داراي‌ آب‌ و هواي‌ كم‌ و بيش‌ معتدل‌ است‌ (همو، 174). كوههاي‌ بيزنگ‌، گرگان‌، آهنگ‌ و زين‌آباد در قسمت‌ غربى‌ گناباد و در بخش‌ بجستان‌ واقع‌ است‌ (بهرامى‌، 334). كوههاي‌ سليمان‌ نيز در جنوب‌ بجستان‌ و شمال‌ قاين‌ قرار دارد و قسمت‌شرقى‌ فلات‌ طبس‌ به‌ كوههاي‌ بجستان‌ متصل‌ است‌ (كيهان‌، 1/56، 62).
اراضى‌ منطقه‌ با 194 رشته‌ قنات‌ آبياري‌ مى‌شود. آب‌ قناتهاي‌ آن‌ شيرين‌ و گواراست‌، فقط آب‌ چند آبادي‌ كه‌ در حدود شمال‌ شرقى‌ بجستان‌ واقع‌ شده‌، مانند يونسى‌ و مارنديز، اندكى‌ شور، اما قابل‌ استفادة كشاورزي‌ است‌ (تابنده‌، همانجا). قنات‌ گل‌ بيد از قناتهاي‌ معروف‌ بجستان‌ است‌ و 15 كم طول‌ دارد و عمق‌ مادر چاه‌ آن‌ 75 متر است‌ (پورابراهيم‌، 186). رود موسمى‌ كال‌ شور در شمال‌ بجستان‌ در دهستان‌ يونسى‌ جريان‌ دارد. عمق‌ آن‌ در حدود 4 تا 5 متر است‌، ولى‌ آب‌ آن‌ قابل‌ شرب‌ و زراعت‌ نيست‌ و فقط براي‌ تهية نمك‌ از آن‌ استفاده‌ مى‌شود. اين‌ رود از كوه‌ سرخ‌ كاشمر سرچشمه‌ گرفته‌، پس‌ از جريان‌ يافتن‌ به‌ سمت‌ شمال‌ باختري‌ به‌ همراه‌ دو رودخانة مهم‌ ديگر به‌ نام‌ كال‌سالار و كال‌ شصت‌ دره‌، تشكيل‌ رودخانة واحدي‌ را مى‌دهد. طول‌ اين‌ رود حدود 150 كم است‌ كه‌ با ادامة جهت‌ به‌ طرف‌ باختر در بخش‌ بجستان‌ به‌ كوير نمك‌ مى‌ريزد. اين‌ رودخانه‌ پس‌ از عبور از دهستان‌ يونسى‌ است‌ كه‌ كال‌ شور ناميده‌ مى‌شود (مجتبوي‌، 41-42).
بجستان‌ داراي‌ معادن‌ متعددي‌ است‌ ( مشهد...، .(76 محصولات‌ عمدة كشاورزي‌ آن‌ نيز گندم‌، جو، پنبه‌، زعفران‌ و ميوه‌، خصوصاً انار، گلابى‌، هندوانه‌، زردآلو، انجير و انگور است‌ (تابنده‌، 177؛ برزگر، 173). اكنون‌ بيشترين‌ زمينهاي‌ زراعتى‌ بجستان‌ به‌ كشت‌ زعفران‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌ (همو، 171). پرورش‌ كرم‌ ابريشم‌ در بجستان‌ رواج‌ دارد و ابريشم‌ درگذشته‌ از صادرات‌ مهم‌ آن‌ به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌ (نك: بهرامى‌، 335). پارچة بَرَك‌ بجستان‌ درگذشته‌ به‌خصوص‌ در دورة قاجار شهرت‌ خاص‌ داشت‌. قاليچه‌ نيز در بجستان‌ بافته‌ شده‌، به‌ خارج‌ صادر مى‌شود (تابنده‌، همانجا).
اهالى‌ بجستان‌ مانند ديگر مردم‌ گناباد شيعة اثنا عشري‌ هستند (همو، 178). علما و فقها و محدثان‌ بسياري‌ از بجستان‌ برخاسته‌اند (همو، 179).
شهر بجستان‌: اين‌ شهر در 58 و 11 طول‌ شرقى‌ و 34 و 31 عرض‌ شمالى‌ قرار دارد و ارتفاع‌ آن‌ 250 ،1متر است‌. در 1375ش‌ جمعيت‌ شهر بجستان‌ 307 ،9نفر بود ( سرشماري‌...، سى‌ و نه‌).
درگذشته‌ بجستان‌ قصبة بزرگى‌ بوده‌، و جادة قديم‌ مشهد - يزد از آن‌ مى‌گذشته‌ است‌. شهر بجستان‌ 4 رشته‌ قنات‌ دارد كه‌ در داخل‌ شهر جاري‌ است‌ (تابنده‌، 176)، ولى‌ از هنگام‌ استفاده‌ از چاههاي‌ شهرداري‌،آب‌ قناتها به‌ميزان‌ قابل‌توجهى‌ كاهش‌ يافته‌است‌(مجتبوي‌، 74). پيش‌ از 1345ش‌ كه‌ شهر هنوز لوله‌كشى‌ نشده‌ بود، آب‌ انبارهاي‌ بزرگ‌ و حوضهايى‌ وجود داشته‌ كه‌ آب‌ موردنياز را ذخيره‌ مى‌كرده‌اند (همو، 82 -83).
پيشينة تاريخى‌: قدمت‌ بجستان‌ همچون‌ گناباد احتمالاً به‌ دورة هخامنشى‌ مى‌رسد (همو، 49). در تُرفان‌ (چين‌) كتيبه‌اي‌ به‌ زبان‌ و خط پهلوي‌ كشف‌ شده‌ كه‌ از وجود شخصيتى‌ تاريخى‌ با نام‌ «مهر» ياد كرده‌، و محل‌ درگذشت‌ او را بجستان‌ آورده‌ است‌ (برزگر، 50). در قرون‌ اولية اسلامى‌ بجستان‌ مانند گناباد ضميمة ولايت‌ قهستان‌، و مدتى‌ ضميمة نيشابور و گاهى‌ از توابع‌ هرات‌ شمرده‌ مى‌شد (مجتبوي‌، 50). ياقوت‌ بجستان‌ را از قراي‌ نيشابور دانسته‌ است‌ (1/497).
حافظ ابرو در قرن‌ 9ق‌ از بجستان‌ به‌ عنوان‌ ناحيه‌اي‌ «مختصر» مشتمل‌ بر 3 قريه‌ با نامهاي‌ زين‌آباد، مارندز، يونسى‌، و 20 مزرعه‌ نام‌ برده‌، و آن‌ را از نواحى‌ هرات‌ به‌ شمار آورده‌ است‌ (2/44). ظاهراً لشكريان‌ تيمور در مسير حركت‌ به‌ خراسان‌ از بجستان‌ گذشته‌اند (مجتبوي‌، 118، 168-169). اين‌ شهر در عهد صفويه‌ نيز در معرض‌ تاخت‌ و تاز ازبكان‌ بود (همو، 118). بجستان‌ در 1289ق‌/1872م‌ قحطى‌ شديدي‌ را به‌ خود ديد كه‌ باعث‌ مرگ‌ و مير و مهاجرت‌ گروههايى‌ از اين‌ ناحيه‌ گرديد ( مشهد، همانجا).
آثار باستانى‌: در حاشية شرقى‌ گورستان‌ شهر، مسجدي‌ واقع‌ است‌ كه‌ اهالى‌ به‌ اين‌ محوطه‌، صُنعه‌ يا صمعه‌ مزار مى‌گويند كه‌ با توجه‌ به‌ نوع‌ استفاده‌ از آن‌ بايد همان‌ صومعه‌ يا معبد باشد و گمان‌ مى‌رود كه‌ اين‌ مكان‌ در دورانهاي‌ پيشين‌ پرستشگاه‌ مهر بوده‌ است‌ (مجتبوي‌، 159). قلعه‌ دختر بجستان‌ يا قلعة گرد كوه‌ بر فراز قله‌اي‌ منفرد و رفيع‌ در 5 كيلومتري‌ جنوب‌ غربى‌ قرية مزار در كوهستانى‌ به‌ همين‌ نام‌ (نام‌ محلى‌ آن‌ گُركو) قرار دارد كه‌ اصل‌ آن‌ از دورة ساسانى‌ و يا پيش‌ از آن‌ است‌ و در اواخر سدة 5ق‌ به‌ تصرف‌ اسماعيليان‌ نزاري‌ درآمد و در سدة 7ق‌ توسط هولاكوخان‌ مغول‌ ويران‌ شد (پورابراهيم‌، 247-250). اين‌ قلعه‌ مانند ديگر قلعه‌ دخترهاي‌ ايران‌ نام‌ خود را از ايزد اناهيتا گرفته‌ است‌ (مجتبوي‌، 137).
مهم‌ترين‌ اثر تاريخى‌ بجستان‌ مسجد جامع‌ بزرگ‌ شهر است‌ كه‌ در زمان‌ ميرزا شاهرخ‌ پسر امير تيمور و توسط محمد بن‌ فخرالدين‌ بجستانى‌ بنا شده‌ است‌ (تابنده‌، 54، 175). اين‌ مسجد دو ايوانى‌ در زمان‌ شاه‌ عباس‌ اول‌ (1024ق‌) و اخيراً در 1372ش‌ مرمت‌ شده‌ است‌ (همو، 54؛ مجتبوي‌، 157). آثار قلعة قديمى‌ شهر نيز در حسينية حاجيه‌ ديده‌ مى‌شود (نك: تابنده‌، 177). در زين‌آباد و يونسى‌ كاروانسراهايى‌ وجود دارد كه‌ به‌ رباط شاه‌ عباس‌ معروفند (مجتبوي‌، 162؛ برزگر، 78). همچنين‌ مى‌توان‌ به‌ پل‌ يونسى‌ كه‌ با 9 چشمه‌ بر روي‌ رودخانة كال‌شور قرار گرفته‌، و از آثار دورة صفوي‌ است‌، اشاره‌ كرد (مجتبوي‌، همانجا؛ تابنده‌، 181).
مآخذ: برزگر، على‌، گذر سرزمين‌ ايزد، تهران‌، 1370ش‌؛ بهرامى‌، تقى‌، جغرافياي‌ كشاورزي‌ ايران‌، تهران‌، 1333ش‌؛ پورابراهيم‌، حسين‌، جغرافياي‌ گناباد، گناباد، 1371ش‌؛ تابنده‌، سلطان‌ حسين‌، تاريخ‌ و جغرافى‌ گناباد، تهران‌، 1348ش‌؛ حافظ ابرو، عبدالله‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ درتئا كراوولسكى‌، ويسبادن‌، 1982م‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1375ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، استان‌ خراسان‌، تهران‌، 1376ش‌؛ سازمان‌ تقسيمات‌ كشوري‌ جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1376ش‌؛ كيهان‌، مسعود، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 1311ش‌؛ مجتبوي‌، حسين‌، جغرافياي‌ تاريخى‌ گناباد، مشهد، 1374ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Meshed and Northeastern Iran, ed. L. W. Adamec, Graz, 1981.
ابوالحسن‌ مبيّن‌