بايْكال‌، درياچه‌اي‌ در بخش‌ جنوبى‌ سيبري‌ شرقى‌ در جمهوري‌ خودمختار بوريات‌ و استان‌ ايركوتْسك‌ جمهوري‌ فدراتيو روسيه‌. بايكال‌ در زبان‌ تاتارها بايكول‌ بوده‌ است‌ و از دو واژة باي‌ (= غنى‌) و كول‌ (= درياچه‌) پديد آمده‌ است‌ (بارتولد، ؛ III/349 بروكهاوس‌، /715 a .(IIمغولها در زبان‌ خود اين‌ درياچه‌ را دالاي‌ - نور1 (= درياي‌ مقدس‌) مى‌ناميدند (همانجا). در زبان‌ مردم‌ بومى‌ ياقوتستان‌، بايكال‌ به‌ معنى‌ درياست‌ (بارتولد، همانجا). به‌ نظر مى‌رسد كه‌ مؤلفان‌ مسلمان‌ با اين‌ درياچه‌ چندان‌ آشنا نبوده‌اند. رشيدالدين‌ فضل‌الله‌ محل‌ اين‌ درياچه‌ را در مسير جنوبى‌ رود سِلِنْگا (سلنگه‌) با نام‌ بَرقوجين‌ (1/364) و برقوجين‌ توكوم‌ نوشته‌ است‌ (1/40، 103). نام‌ برقوجين‌ به‌ صورت‌ برگوزين‌2 بر يكى‌ از رودهايى‌ كه‌ از جانب‌ شرق‌ به‌ درياچة بايكال‌ مى‌ريزد، باقى‌ مانده‌ است‌ (بارتولد، همانجا). رشيدالدين‌ قوم‌ برقوت‌ (برقو) را از ساكنان‌ اين‌ منطقه‌ ناميده‌ است‌ (1/103، 364، 840). در كتيبة تركى‌ اورخون‌3 متعلق‌ به‌ سدة 2ق‌/8م‌ نام‌ ساكنان‌ اين‌ منطقه‌ به‌ صورت‌ «بايرقو4» آمده‌ است‌ (بارتولد، همانجا).
جغرافيا: درياچة بايكال‌ در فاصلة 51 و 29 تا 55 و 50 عرض‌ شمالى‌ و 121 و 25 تا 127 و 32 طول‌ شرقى‌ واقع‌ است‌ ( بروكهاوس‌،همانجا). مساحت‌ آن‌ 500 ،31كم2، طول‌ آن‌ 636 و ميانگين‌ عرض‌ آن‌ 48 كم و حداكثر عرض‌ درياچه‌ 4/79 كم است‌ II/531) , 3 .(BSE1 5 ذخاير آب‌ شيرين‌ كرة زمين‌ و 70% آب‌ شيرين‌ روسيه‌ و كشورهاي‌ مشترك‌ المنافع‌ (اتحاد شوروي‌ سابق‌) در درياچة بايكال‌ جمع‌ شده‌ است‌ (ايوانف‌، .(18 اين‌ درياچه‌ در ارتفاع‌ 456 متري‌ از سطح‌ دريا واقع‌ است‌. ميانگين‌ عمق‌ درياچه‌ 730 متر و عميق‌ترين‌ ناحية آن‌ 620 ،1متر است‌ ( ، BSEهمانجا). در بعضى‌ آمارها حداكثر عمق‌ درياچة بايكال‌ را كه‌ عميق‌ترين‌ درياچة جهان‌ است‌، 742 ،1متر نوشته‌اند («دائرةالمعارف‌...5»، .(I/179
آب‌ 336 رود بزرگ‌ و كوچك‌ به‌ درياچة بايكال‌ مى‌ريزد كه‌ عمده‌ترين‌ آنها رودهاي‌ سلنگا، برگوزين‌، آنگاراي‌ عليا و توركا هستند. آب‌ درياچه‌ از طريق‌ آنگاراي‌ سفلى‌ خارج‌ مى‌شود و به‌ رود ينى‌سئى‌ مى‌ريزد. درياچة بايكال‌ در منطقة تكتونيك‌ عميقى‌ واقع‌ شده‌ است‌. كوههاي‌ اطراف‌ آن‌ تا 2 هزار متر ارتفاع‌ دارند كه‌ درياچه‌ را احاطه‌ كرده‌اند. در درياچة بايكال‌ 27 جزيره‌ وجود دارد كه‌ 22 جزيرة آن‌ دائمى‌ و 5 جزيره‌، موسمى‌ هستند كه‌ گاه‌ آب‌ درياچه‌ سطح‌ اين‌ 5 جزيره‌ را مى‌پوشاند. بزرگ‌ترين‌ جزاير اين‌ درياچه‌، اولخون‌1 به‌ وسعت‌ حدود 730 كم2 و اوشكانى‌ بزرگ‌ 4/9 كم2 است‌ ( ، BSEهمانجا). خليجهاي‌ برگوزين‌ و چيويركوي‌2 كه‌ توسط شبه‌ جزيرة سوياتوي‌ نوس‌3 (دماغة مقدس‌) از يكديگر جدا شده‌اند و نيز خليج‌ پرووال‌4 از عمده‌ترين‌ خليجهاي‌ اين‌ درياچه‌ هستند («دائرةالمعارف‌»، همانجا).
مناطق‌ اطراف‌ درياچة بايكال‌ از نظر اقليمى‌، ملايم‌تر از مناطق‌ ديگر در سيبري‌ است‌. ميانگين‌ دما در تابستان‌ (مرداد و شهريور) 11 و در زمستان‌ (دي‌ ماه‌) 19- است‌. آب‌ بايكال‌ تا عمق‌ 40 متر درخشان‌ است‌. در اعماق‌ اين‌ درياچه‌ بالغ‌ بر 600 نوع‌ رستنى‌ و 200 ،1نوع‌ جاندار آبزي‌ وجود دارد و در آبهاي‌ آن‌ 50 نوع‌ ماهى‌ زندگى‌ مى‌كنند. در اطراف‌ درياچه‌ چندين‌ شهر و بندر واقع‌ است‌ و راه‌آهن‌ سراسري‌ سيبري‌ از كنار آن‌ مى‌گذرد ( ، BSEهمانجا).
تاريخ‌: بومين‌ نخستين‌ خان‌ ترك‌ كه‌ عنوان‌ ايلخان‌ داشت‌، در نيمة سدة 6م‌ ژوژانهايى‌ را كه‌ در اطراف‌ درياچة بايكال‌ مى‌زيستند، نابود كرد (گوميلف‌، .(26,27,101 سرزمين‌ خاقانات‌ بزرگ‌ در سدة 7م‌ از كوههاي‌ آلتايين‌ - نورو تا بايكال‌ امتداد داشت‌ (همو، .(208-209 حدود 631م‌ محدودة دولت‌ سيان‌تو5 كه‌ اويغورها تابعيت‌ آن‌ راگردن‌ نهاده‌ بودند، از آلتايى‌ تا خينگان‌ و از صحراي‌ گُبى‌ تا بايكال‌ كشيده‌ شده‌ بود (همو، .(221-222 بررسيهاي‌ باستان‌شناسان‌ در سيبري‌ مؤيد وجود فرهنگى‌ به‌ نام‌ «فرهنگ‌ كورومچى‌» است‌ كه‌ مركز آن‌ بايكال‌ بود و مردم‌ آن‌ در سواحل‌ مسير علياي‌ رودهاي‌ آنگارا و لِنا تا حدود درياچة بايكال‌ سكنى‌ داشتند (همو، .(265 در سدة 7م‌ امپراتور چين‌، تركان‌ را به‌ حراست‌ مرزهاي‌ كشور گمارد كه‌ تا صحراي‌ گُبى‌ و منطقة بايكال‌ كشيده‌ شده‌ بود (رضا، 185). در سدة 2ق‌/8م‌ قبايل‌ برقوت‌ (برقو) در منطقة شرقى‌ ماوراء بايكال‌ و نيز قورقان‌6 در محدودة اطراف‌ درياچة بايكال‌ مى‌زيستند (گوميلف‌، 344 343, ,342 ؛ مينورسكى‌، .(284 در سدة 6ق‌/12م‌ «مِرْگيت‌7»ها در دامنة كوه‌ خينگاي‌ كنار درياچة بايكال‌ مى‌زيستند (خاراداوان‌، .(32
اروپاييان‌ پس‌ از كشف‌ و استيلاي‌ اين‌ منطقه‌ از سوي‌ قزاقهاي‌ روس‌ در سدة 17م‌ بانام‌ اين‌ درياچه‌ آشنا شدند (بارتولد، .(III/349 از اواسط سدة 17م‌ پژوهش‌ دربارة درياچة بايكال‌ آغاز شد و در سالهاي‌ 1771-1772م‌ براي‌ نقشه‌برداري‌ از اين‌ درياچه‌ كوششهايى‌ صورت‌ گرفت‌ و سرانجام‌ در 1773م‌ نخستين‌ نقشة درياچة بايكال‌ انتشار يافت‌ II/532) , 3 .(BSE
مآخذ: رشيدالدين‌ فضل‌الله‌، جامع‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌ و مصطفى‌ موسوي‌، تهران‌، 1373ش‌؛ رضا، عنايت‌ الله‌، ايران‌ و تركان‌ در روزگار ساسانيان‌، تهران‌، 1365ش‌؛ نيز:
, W. W., X Raboty po istorichesko o geografii n , Sochineniya, Moscow,1965; Brockhaus,Entsiklopedicheski o slovar', St.Petersburg, 1891;BSE 3 ; Gumilev,L.N., Drevnie Tyurki, Moscow,1967; Ivanov, G., X Ba o kalskaya tragediya n , Posev, 1985, no. 9; Khara - Davan, E., Chingis - Khan kak polkovodets i ego nasledie, Alma - Ata, 1992; Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1960; Minorsky, V., tr. and Commentary on V ud = d al - q P lam, London, 1937.
عنايت‌ الله‌ رضا