بايَزيدِ رومى‌، شاعر و عارف‌ ترك‌ قرن‌ 10ق‌/16م‌ كه‌ به‌ بايزيد خليفة بن‌ عبدالله‌، بايزيد درويش‌ و بايزيد ثانى‌ نيز شهرت‌ دارد. وي‌ از خلفاي‌ جمال‌الدين‌ خلوتى‌ و از مشايخ‌ دورة سلطان‌ بايزيد دوم‌ بوده‌ است‌. تاريخ‌ و محل‌ تولد وي‌ به‌ درستى‌ معلوم‌ نيست‌. دربارة درگذشتش‌ نيز منابع‌ سالهاي‌ متفاوتى‌ را ذكر كرده‌اند، ولى‌ چون‌ گفته‌اند كه‌ تأليف‌ يكى‌ از آثارش‌ با عنوان‌ سرّجانان‌ در 922ق‌/1516م‌ بوده‌ («دائرة المعارف‌ ديانت‌1»، )، V/242 مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ بعد از اين‌ تاريخ‌ درگذشته‌ است‌، هرچند كه‌ بغدادي‌ وفات‌ او را در حدود سال‌ 910ق‌ ضبط كرده‌ است‌ (1/230).
بايزيد رومى‌ به‌ اشارة مرشدش‌ جمال‌الدين‌ خلوتى‌ كه‌ به‌ نام‌ خليفه‌ چلبى‌ مشهور بود، به‌ ادرنه‌ آمد و در آنجا ساكن‌ شد. براي‌ وي‌ در قبرستان‌ قييق‌2 تكيه‌اي‌ ساختند و براي‌ مصارف‌ و مخارج‌ تكيه‌، روستايى‌ نيز وقف‌ شد (بروسه‌لى‌، 1/40؛ بغدادي‌، همانجا؛ ثريا، 2/7؛ «دائرة المعارف‌ زبان‌...3»، .(I/357
بايزيد در علوم‌ ظاهر تبحر داشت‌ و به‌ آداب‌ خانقاهى‌ و معارف‌ صوفيانه‌ آگاه‌ بود و تأثير كلامش‌ پيروان‌ بسياري‌ را به‌ سوي‌ او جلب‌ كرده‌ بود. او نزد خليفه‌ چلبى‌ طى‌ طريق‌ كرد و به‌ سبب‌ ارادتش‌ به‌ بايزيد بسطامى‌، لقب‌ بايزيد ثانى‌ را براي‌ خود برگزيد (سعدالدين‌، 2/595؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 368؛ «دائرة المعارف‌ ديانت‌»، همانجا).
از بايزيد رومى‌ اشعاري‌ نيز به‌ جاي‌ مانده‌ كه‌ وي‌ در آنها آراء و عقايد مهم‌ تصوف‌ را به‌ زبانى‌ روشن‌ و رسا بيان‌ مى‌كند. وي‌ در اشعار خود به‌ فنون‌ و صنايع‌ شاعري‌، و حتى‌ به‌ وزن‌ و قافيه‌ توجهى‌ ندارد و شعر را وسيله‌اي‌ براي‌ بيان‌ افكار و نظريات‌ خود دانسته‌ است‌ («دائرة المعارف‌ زبان‌»، همانجا).
يكى‌ از مريدان‌ بايزيد به‌ نام‌ محيى‌ اثري‌ دارد با عنوان‌ دايرة جهان‌ نما كه‌ در آن‌ برخى‌ نكات‌ و اطلاعات‌ راجع‌ به‌ بايزيد رومى‌ را به‌ دست‌ مى‌دهد. نسخه‌اي‌ از اين‌ اثر به‌ شمارة 533 ،1در كتابخانة دانشگاه‌ استانبول‌ نگهداري‌ مى‌شود («دائرة المعارف‌ ديانت‌»، همانجا).
بايزيد دوري‌ تا پايان‌ عمر در ادرنه‌ زندگى‌ كرد و در همانجا درگذشت‌ و در كنار تكيه‌اش‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (سعدالدين‌، بروسه‌لى‌، ثريا، طاش‌ كوپري‌زاده‌، همانجاها).
از بايزيد رومى‌ آثاري‌ به‌ نظم‌ و نثر برجاي‌ مانده‌ است‌: سرجانان‌، منظومه‌اي‌ است‌ به‌ تركى‌ در بيش‌ از 500 ،5بيت‌ در تصوف‌ كه‌ تحت‌ تأثير آراء عرفانى‌ محيى‌الدين‌ ابن‌ عربى‌ سروده‌ شده‌ است‌. وي‌ در اين‌ منظومه‌ ضمن‌ توضيح‌ موضوعات‌ عارفانه‌، به‌ شرح‌ و بيان‌ سخنان‌ برخى‌ از صوفيان‌ مشهور نيز پرداخته‌ است‌. نسخه‌هاي‌ خطى‌ اين‌ اثر در كتابخانة ملت‌ و كتابخانة دانشگاه‌ استانبول‌ نگهداري‌ مى‌شود («دائرةالمعارف‌زبان‌»، «دائرةالمعارف‌ديانت‌»، همانجاها). سجنجل‌ الارواح‌، تفسيري‌ است‌ بر سورة فاتحه‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة سليمانيه‌ نگهداري‌ مى‌شود (حاجى‌خليفه‌، 2/980؛ بروسه‌لى‌، نيز «دائرة المعارف‌ ديانت‌»، همانجاها). بيان‌ الاسرار للاحرار فى‌ بوادي‌ الملك‌ الجبار الغفار. حاشيه‌ بر انوار التنزيل‌ بيضاوي‌. حاشية على‌ فصوص‌ الحكم‌. رسالة الوجود. شرح‌ النصوص‌. طورسينا. شرح‌ فصوص‌ الحكم‌ (بروسه‌لى‌، بغدادي‌، همانجاها).
مآخذ: بروسه‌لى‌، محمدطاهر، عثمانلى‌ مؤلفلري‌، استانبول‌، 1333ق‌/1915م‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ ثريا، محمد، سجل‌ عثمانى‌ ( تذكرة مشاهير عثمانيه‌ )، استانبول‌، 1311ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ سعدالدين‌، محمد، تاج‌ التواريخ‌، استانبول‌، 1279ق‌؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، احمد، الشقائق‌ النعمانية، به‌ كوشش‌ احمد صبحى‌ فرات‌، استانبول‌، 1405ق‌؛ نيز:
T O rk dili ve edebiyat o ansiklopedisi, Istanbul, 1977; T O rkiye diyanet vakfi Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
ليلا رحيمى‌ بهمنى‌