باقولى‌ِ اِصْفَهانى‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ حسين‌ بن‌ على‌ (د پس‌ از 535ق‌/1141م‌)، مفسر و نحوي‌ قرن‌ 6 ق‌/12م‌ كه‌ آثار متنوعى‌ در تفسير، علوم‌ قرآنى‌ و نحو بر جاي‌ گذاشته‌ است‌. وي‌ به‌ سبب‌ جامعيتش‌ در دانش‌، در عصر خود به‌ جامع‌ و جامع‌العلوم‌ شهرت‌ يافته‌ بود. باقولى‌ نابينا بود و از همين‌ روي‌، ضرير خوانده‌ مى‌شد (نك: ياقوت‌، 13/164؛ قفطى‌، 2/247).
على‌ بن‌ زيد بيهقى‌ در وشاح‌ الدمية خود وصف‌ بسزايى‌ از او كرده‌، و همين‌ اثر، مستند اصلى‌ بقية كسانى‌ است‌ كه‌ به‌ شرح‌ حال‌ باقولى‌ پرداخته‌اند (نك: ياقوت‌، 13/165؛ صفدي‌، الوافى‌...، 21/12، نكت‌...، 211؛ سيوطى‌، 335). بيهقى‌ او را در نحو همچون‌ كعبه‌ دانسته‌ است‌ كه‌ فضلاي‌ عصرش‌ پرده‌ داران‌ آن‌ بوده‌ اند (نك: ياقوت‌، همانجا). كتاب‌ مشهور وي‌ كشف‌ المشكلات‌، نيز شاهدي‌ روشن‌ بر تبحر او در كاربرد دانش‌ نحو براي‌ تحليل‌ نحوي‌ قرائات‌ است‌.
از زندگى‌ او آگاهى‌ چندانى‌ به‌ دست‌ نرسيده‌ است‌ و از تاريخ‌ وفاتش‌ نيز گزارشى‌ در دست‌ نيست‌، اما مى‌دانيم‌ كه‌ در 535ق‌ زنده‌ بوده‌، و در نامه‌اي‌ كه‌ به‌ فضلاي‌ خراسان‌ نوشته‌، شرح‌ بيتى‌ از فرزدق‌ را خواستار شده‌ است‌؛ با توجه‌ به‌ جايگاه‌ ممتاز او، شماري‌ از چهره‌هاي‌ علمى‌ آن‌ زمان‌ در خراسان‌ در جواب‌ نامة وي‌ شروح‌ متنوعى‌ بر اين‌ بيت‌ و معضلات‌ نحوي‌ آن‌ نگاشته‌اند (همو، 13/165-166؛ قفطى‌، 2/248- 249). او خود شعر نيز مى‌سروده‌، و قطعه‌اي‌ از او در وصف‌ علاقه‌اش‌ به‌ علم‌ نحو به‌ يادگار مانده‌ است‌ (همانجاها). در برخى‌ آثار متأخر اماميه‌، از باقولى‌ به‌ عنوان‌ رجلى‌ از شيعه‌ نام‌ آمده‌ است‌ (مثلاً نك: آقابزرگ‌، طبقات‌...، 185-186؛ نيز خوانساري‌، 5/251).
آثار متنوعى‌ از او گزارش‌ شده‌ است‌: الاستدراك‌ على‌ كتاب‌ ابى‌ على‌ الفارسى‌، شرح‌ اللمع‌ِ ابن‌ جنى‌، كشف‌ المشكلات‌ و ايضاح‌ المعضلات‌ فى‌ علل‌ القراءات‌، الجواهر فى‌ شرح‌ جمل‌ عبدالقاهر، البيان‌ فى‌ شواهد القرآن‌، تفسير القرآن‌ و المجمل‌ (نك: ياقوت‌، 13/166- 167؛ قفطى‌، 2/247؛ نيز صفدي‌، الوافى‌، 21/13). از اشارات‌ قفطى‌ برمى‌آيد كه‌ وي‌ در شرح‌ اللمع‌، طرحى‌ ابتكاري‌ از اصول‌ نحو و فروع‌ مبتنى‌ بر آنها ارائه‌ كرده‌ بوده‌ است‌ (2/248-249؛ نيز نك: يمانى‌، 216). تفسير او نيز در اشاره‌ به‌ لقب‌ مؤلف‌، گاه‌ تفسير جامع‌العلوم‌ خوانده‌ شده‌ است‌ (نك: آقابزرگ‌، الذريعة، 4/268). از آثار وي‌، نسخة خطى‌ كشف‌ المشكلات‌ در كتابخانة سريزدي‌ِ يزد، و نسخة عكسى‌ آن‌ در كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌ و نسخة خطى‌ شرح‌ اللمع‌ در كتابخانة ملى‌ صوفيه‌ يافت‌ مى‌شود (دانش‌پژوه‌، 444؛ درويش‌، 2/130).
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة (قرن‌ 6)، به‌ كوشش‌ علينقى‌ منزوي‌، بيروت‌، 1392ق‌/1972م‌؛ خوانساري‌، محمد باقر، روضات‌ الجنات‌، قم‌، 1392ق‌؛ دانش‌پژوه‌، محمدتقى‌، «فهرست‌ كتابخانه‌هاي‌ شهرستانها»، نسخه‌هاي‌ خطى‌، نشرية كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌، تهران‌، 1344ش‌، دفتر 4؛ درويش‌، عدنان‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية (صوفيه‌)، دمشق‌، 1974م‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمدامين‌ خانجى‌، قاهره‌، 1326ق‌؛ صفدي‌، خليل‌، نكت‌ الهميان‌، قاهره‌، 1329ق‌/1911م‌؛ همو، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ محمد حجيري‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ يمانى‌، عبدالباقى‌، اشارة التعيين‌ فى‌ تراجم‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ عبدالمجيد دياب‌، رياض‌، 1406ق‌/1986م‌.
مهدي‌ مطيع‌