باعَلَوي‌، شهرت‌ خاندانى‌ بزرگ‌ و پرنفوذ از سادات‌، اشراف‌، عالمان‌ و متصوفان‌ عربستان‌ جنوبى‌ كه‌ بيشتر آنان‌ در حضرموت‌، از جمله‌ در تَريم‌ مى‌زيسته‌اند.
نسبت‌ باعلوي‌ به‌ سبب‌ انتساب‌ افرد اين‌ خاندان‌ به‌ جد اعلايشان‌ علوي‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ احمد بوده‌ است‌. برپاية آنچه‌ در منابع‌ آمده‌ است‌، نخستين‌ كس‌ از اين‌ خاندان‌، احمد بن‌ حسين‌ علوي‌ (د 345ق‌/956م‌)، جد علويان‌ حضرمى‌ كه‌ نسب‌ وي‌ به‌ امام‌ جعفرصادق‌(ع‌) مى‌رسد، در خاندانى‌ اهل‌ علم‌ و فضل‌ در بصره‌ زاده‌ شد و سپس‌ به‌ يمن‌ مهاجرت‌ كرد (شاطري‌، 1/142، 152). او آموزشهاي‌ خود را بر مذهب‌ شافعى‌ پشت‌سر نهاد و با گرايش‌ شديد به‌ اهل‌ بيت‌ (ع‌)، به‌ پرورش‌ فرزندش‌، عبدالله‌ در بصره‌ پرداخت‌. عبدالله‌ با آموختن‌ علوم‌ اولية نقلى‌ و عقلى‌ به‌ويژه‌ در حديث‌ تبحر يافت‌ و از حفّاظ زمان‌ خود شد؛ وي‌ در 377ق‌/ 987م‌ با حضور در درس‌ ابوطالب‌ مكى‌ (د 386ق‌/996م‌)، به‌ تصوف‌ گراييد. عبدلله‌ را كه‌ در نيمة نخست‌ سدة 4ق‌/10م‌ به‌ همراه‌ پدرش‌، احمد و ديگر اعضاي‌ خاندان‌، به‌ حضرموت‌ِ يمن‌ مهاجرت‌ كرد، مى‌توان‌ يكى‌ از قديم‌ترين‌ متصوفان‌ حضرمى‌ به‌ شمار آورد. وي‌ در 383ق‌ در حضرموت‌ درگذشت‌ (همو، 1/158-160).
خاندان‌ باعلوي‌ با اين‌ پيشينه‌، از حضرموت‌ تا زَبيدِ يمن‌، به‌ ويژه‌ در تريم‌، شِبام‌ و شِحْر، در قالب‌ شاخه‌هاي‌ گوناگونى‌ از اين‌ خاندان‌ همچون‌ باعَبّاد، بافقيه‌ (ه م‌)، سَقّاف‌، آل‌ عَيْدَروس‌، عَطّاس‌، آل‌ شيخ‌ ابوبكر، آل‌حَبَشى‌، آل‌ شهاب‌، الكاف‌ و بَلْفقيه‌ پراكنده‌ شدند (بكري‌، 1/118- 119). اعضاي‌ خرد و كلان‌ اين‌ خاندان‌ به‌ ويژه‌ شاخة اصلى‌، در يمن‌ داراي‌ نفوذ روحانى‌ بسيار بودند؛ البته‌ اين‌ گرايش‌ و احترام‌ فراوان‌ مردم‌ به‌ ايشان‌، نه‌ به‌ سبب‌ قدرت‌ سياسى‌ و نظامى‌، بلكه‌ انتساب‌ آنها به‌ اهل‌ بيت‌، و نيز تقوي‌ و ديانتشان‌ بوده‌ است‌؛ جايگاه‌ اجتماعى‌ آنان‌ تا آنجا خود مى‌نمايد كه‌ افراد اين‌ خاندان‌ مجاز به‌ انتخاب‌ همسر از غيرعلوي‌ نبوده‌اند (نك: همانجا).
اعضاي‌ اين‌ خاندان‌، عموزادگان‌ بنى‌ اهدل‌ به‌ شمار مى‌روند (نك: زبيدي‌، 223). على‌ بن‌ محمد بن‌ احمد جديدي‌ در سدة 6ق‌/12م‌ با تحقيق‌ در شجرة اين‌ خاندان‌، سيادت‌ افراد آن‌ را به‌ تأييد رساند؛ پس‌ از
آن‌ نيز آثار بسياري‌ دربارة سادات‌ عربستان‌ جنوبى‌ تأليف‌ گشت‌ كه‌ نام‌ بسياري‌ از اعضاي‌ خاندان‌ باعلوي‌ در آنها ياد شده‌ است‌ (نك: بعكر، 511؛ 2 .(EI
گرايش‌ علمى‌ افراد اين‌ خاندان‌ بيشتر در دو زمينة فقه‌ و اصول‌، و تصوف‌ بوده‌ است‌؛ البته‌ نبايد از ياد برد كه‌ برخى‌ تأليفات‌ِ شماري‌ از ايشان‌، نشان‌ از ميل‌ آنان‌ به‌ علم‌ تاريخ‌ و انساب‌ نيز دارد. فقيهان‌ اين‌ خاندان‌ با آموزش‌ در زمينه‌هاي‌ فقه‌ و اصول‌، به‌عنوان‌ مجتهدانى‌ صاحب‌ِ نام‌ و نظر، يا دست‌ كم‌ شيوخى‌ بزرگ‌ در اين‌ علوم‌ شناخته‌ مى‌شوند. ابوالحسن‌ على‌ بن‌ باعلوي‌ (د ح‌ 720ق‌/1320م‌) و فرزندش‌، محمد در زمرة قديم‌ترين‌ مجتهدان‌ اين‌ خاندانند و در كنار ايشان‌ مى‌توان‌ از عمر بن‌ عبدالرحمان‌ (د 833ق‌/1430م‌)، فقيهى‌ مشهور به‌ صلاح‌ و كرامات‌ ياد كرد كه‌ گويا به‌ احداث‌ چند مسجد نيز همت‌ گماشته‌ بوده‌ است‌ (نك: زبيدي‌، همانجا).
سكناي‌ على‌ بن‌ علوي‌ بن‌ محمد (د 527ق‌/1133م‌)، معروف‌ به‌ خالِع‌ قَسَم‌، به‌ عنوان‌ نخستين‌ كس‌ از اين‌ خاندان‌ در تريم‌ در 521ق‌ (نك: شلى‌، 2/500 -502)، سبب‌ شد تا در طى‌ زمان‌، عملاً اين‌ شهر به‌ يكى‌ از اصلى‌ترين‌ مناطق‌ حضور باعلويان‌ تبديل‌ گردد. در اين‌ ديار به‌ ويژه‌ در سده‌هاي‌ اخير فقيهانى‌ از اين‌ خاندان‌ توجه‌ را به‌ خود جلب‌ مى‌كنند كه‌ از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ به‌ احمد بن‌ ابى‌ بكر بن‌ عبدالله‌ شِلّى‌ حسينى‌(د 1004ق‌/ 1596م‌)، اشاره‌ كرد. وي‌ از احمد بن‌ على‌ باجحدر و شهاب‌الدين‌ بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد سقّاف‌ علم‌ آموخت‌ و با سفر به‌ حجاز، از بزرگان‌ آنجا دانش‌ اندوخت‌. او را در علم‌ فقه‌ و اصول‌ توانا و نيز اهل‌ زهد ياد كرده‌اند (صنعانى‌، 20).
در اين‌ ميان‌، از مهم‌ترين‌ آثار فقهى‌ باعلويان‌ كه‌ در سده‌هاي‌ متأخر تأليف‌ شده‌ است‌، بايد از بغية المسترشدين‌ فى‌ تلخيص‌ فتاوي‌ بعض‌ الائمة من‌ العلماء المتأخرين‌ و غاية تلخيص‌ المراد من‌ فتاوي‌ ابن‌ زياد از عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ حسين‌ (د ح‌ 1251ق‌/1835م‌)، مفتى‌ ديار حضرموت‌ ياد كرد كه‌ از 1303ق‌ به‌ بعد چند بار به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. عقد الفرائد من‌ نصوص‌ العلماء الاماجد لاهل‌ المذاهب‌ الاربعة (چ‌ بولاق‌، 1283ق‌)، در فقه‌ نيز از فضل‌ بن‌ علوي‌ بن‌ محمد (د 1283ق‌/ 1866م‌)، در شمار ديگر آثار فقهى‌ باعلويان‌ است‌. همچنين‌ در علم‌ فرائض‌ كسانى‌ چون‌ محمد بن‌ ابى‌ بكر شلى‌ (د 1093ق‌/1682م‌)، شرح‌ التحفة المكية فى‌ شرح‌ التحفة القدسية (كحاله‌، 9/105)، و طاهر بن‌ حسين‌ بن‌ طاهر (د 1241ق‌/1826م‌)، كفاية الخائض‌ فى‌ علم‌ الفرائض‌ (زركلى‌، 3/221) را تأليف‌ كردند. گفتنى‌ است‌ كه‌ در زمان‌ طاهر بن‌ حسين‌ ميان‌ نجديان‌ و تريميان‌ جنگى‌ درگرفت‌. گروهى‌ از مسيله‌ و تريم‌ دور طاهر گرد آمدند و در مقابل‌ نجديان‌ ايستادگى‌ كردند، اما شكست‌ خوردند و طاهر مجبور به‌ ترك‌ تريم‌ به‌ سمت‌ شِحر شد (همانجا). همچنين‌ ابوبكر بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد (د 1346ق‌/ 1927م‌)، نيز كتاب‌ ذريعة الناهض‌ فى‌ علم‌ الفرائض‌ را در زمينة ياد شده‌، تأليف‌ كرده‌ است‌ (بعكر، 717- 718).
تمايل‌ برخى‌ از اعضاي‌ خاندان‌ باعلوي‌ به‌ علم‌ حديث‌، اگرچه‌ در سطحى‌ گسترده‌ نبوده‌، اما قابل‌ ياد كرد است‌. احمد بن‌ ابى‌ بكر بن‌ احمد (د 1057ق‌/1647م‌)، متولد تريم‌، و نيز يكى‌ از مشهورترين‌ افراد اين‌ خاندان‌، محمد بن‌ ابى‌ بكر شلى‌ كه‌ اثر گرانقدر او المشرع‌ الروي‌، كتابى‌ ارزشمند در زمينة شناخت‌ اعضاي‌ خاندان‌ باعلوي‌ است‌، نيز افزون‌ بر فقه‌، در حديث‌ تبحر داشتند (محبى‌، 3/336-337؛ صنعانى‌، همانجا).
گفتنى‌ است‌ كه‌ رسالة مشتملة على‌ عقيدة وجيزة كافية فى‌ سند الاخذ و التلقى‌ از عبدالله‌ بن‌ حسين‌ بن‌ طاهر (د 1272ق‌/1856م‌)، در شمار آثار حديثى‌ گنجانده‌ مى‌شود. البته‌ عبدالله‌ بن‌ حسين‌ از باعلويان‌ پرتأليف‌ به‌ شمار مى‌آيد. آثار فقهى‌ او از جمله‌ سلّم‌ التوفيق‌ الى‌ محبةالله‌ على‌ التحقيق‌، در فقه‌ شافعى‌ (چ‌ قاهره‌، 1316ق‌)، الخطبة النونية فى‌ احكام‌ الصلاة السنية، نظم‌ الرسالة الجامعة فى‌ الفقه‌ از احمد بن‌ زين‌ حبشى‌، و نيز كتاب‌ صلة الاهل‌ و الاقربين‌ بتعلم‌ الدين‌، در تصوف‌، از آثار چاپ‌ شدة اوست‌ (حبشى‌، 245).
در يادكرد از باعلويانى‌ كه‌ در زمينة تاريخ‌ و انساب‌ آثاري‌ برجاي‌ گذارده‌اند، سرجنت‌ مقالاتى‌ تأليف‌ نموده‌ است‌ (نك: مآخذ1). از آن‌ ميان‌، مى‌توان‌ به‌ عمر بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد، معروف‌ به‌ صاحب‌ الحَمرا (د 889ق‌/1484م‌) متولد تريم‌ و اثر او فتح‌الله‌ الرحيم‌ الرحمان‌ فى‌ مناقب‌ عبدالله‌ بن‌ ابى‌ بكر عبدالرحمان‌ (عيدروس‌)، اشاره‌ كرد. از ديگر آثار در اين‌ زمينه‌ها غرر البهاء الضوئى‌ فى‌ مناقب‌ السادة بنى‌ علوي‌ از محمد بن‌ على‌ بن‌ علوي‌ (د 890ق‌)، معروف‌ به‌ خَرِد؛ تاريخ‌ شَنْبَل‌ از احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ علوي‌ (د 920ق‌/1514م‌) (سرجنت‌، «تاريخ‌ نگاران‌...2»، 243 )؛ و ترياق‌ القلوب‌ الواف‌ بذكر حكايات‌ السادة الاشراف‌ از عمر بن‌ محمد بن‌ احمد (د 994ق‌/1537م‌) قابل‌ ياد كردند. در اين‌ ميان‌،محمد شلى‌ كه‌ پيش‌تر از او ياد شد، با آثاري‌ همچون‌ المشرع‌ الروي‌، السناء الباهر بتكميل‌ النور السافر، و عقد الجواهر و الدرر فى‌ اخبار القرن‌ الحادي‌ عشر (نك: غزي‌، 3/164- 165؛ سيد، 245) داراي‌ شهرت‌ فراوان‌ در اين‌ علوم‌ است‌ (براي‌ شرح‌ حال‌ و آثار او، نك: محبى‌، 3/336؛ كتانى‌، 2/620؛ بغدادي‌، 2/28، 106، 486؛ سرجنت‌، همان‌، 246 ، «موادي‌...3»، .(582-583
در سخن‌ از تصوف‌ در اين‌ خاندان‌ بايد گفت‌: تصوفى‌ كه‌ عبدالله‌ بن‌ احمد به‌ اين‌ منطقه‌ آورد، در سدة 7ق‌/13م‌ توسط محمد بن‌ على‌ بن‌ محمد (د 653ق‌/1255م‌)، معروف‌ به‌ استاد اعظم‌ كه‌ از مشايخ‌ و عارفان‌ برجستة آن‌ زمان‌ بود، در قالب‌ طريقة علويه‌ به‌ بار نشست‌. او به‌ عنوان‌ بنيان‌گذار اين‌ طريقه‌، با بهره‌گيري‌ از تصوف‌ مغربى‌ِ ابومَدْيَن‌ (ه م‌)، طريقة خود را برپاية تصوفى‌ جامع‌ ميان‌ شريعت‌ و طريقت‌ بنا نهاد (نك: ابن‌ مريم‌، 108). اين‌ طريقه‌ توسط ديگر اعضاي‌ خاندان‌ تداوم‌ يافت‌ و مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ بيشتر افراد اين‌ خاندان‌ با گرايش‌ به‌ تصوف‌، ضمن‌ خرقه‌پوشى‌ و دريافت‌ اجازه‌ از مشايخ‌ خود به‌ تأليف‌ آثاري‌ در تصوف‌ دست‌ زدند. از ميان‌ آثار متنوع‌ در اين‌ زمينه‌ مى‌توان‌ به‌ نمونه‌هايى‌ اشاره‌ كرد: النفحات‌ِ محمد بن‌ على‌ خرد، مذاكرات‌ الاخوان‌، المعاونة و المظاهرة للراغبين‌ فى‌ طريق‌ الا¸خرة، و النصائح‌ الدينية و الوصايا الايمانية از عبدالله‌ بن‌ علوي‌ بن‌ محمد (د 1132ق‌/1720م‌)، نيز اثري‌ چند از عبدالله‌ بن‌ حسين‌ بن‌ طاهر همچون‌ تذكرة النفس‌ و الاخوان‌ بآيات‌ من‌ السنة و القرآن‌ (حبشى‌، 304؛ مرادي‌، 3/93).
از موضوعات‌ قابل‌ توجه‌ دربارة برخى‌ اعضاي‌ خاندان‌ باعلوي‌ از سدة 10ق‌/16م‌ به‌ بعد، سفرهاي‌ ايشان‌ به‌ سمت‌ شرق‌ است‌؛ بدين‌ معنى‌ كه‌ موجى‌ از گرايش‌ به‌ سمت‌ هند و آسياي‌ جنوب‌ شرقى‌ به‌ ويژه‌ جاوه‌، در اين‌ زمان‌ در ميان‌ آنها ديده‌ مى‌شود. براي‌ نمونه‌ عقيل‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عقيل‌ (د 1022ق‌/1613م‌)، در ضمن‌ مسافرتهايش‌، به‌ هند نيز سفر كرد و در آنجا به‌ گردآوري‌ كتبى‌ نفيس‌ همت‌ گماشت‌ (صنعانى‌، 149؛ شلى‌، 2/441). احمد بن‌ ابى‌ بكر بن‌ احمد (د 1057ق‌/1647م‌) نيز كه‌ در فقه‌ و حديث‌ و ادبيات‌ عرب‌ توانا بود، مدتى‌ را در هند سپري‌ كرد و در آنجا به‌ آموزش‌ علوم‌ اسلامى‌ پرداخت‌ و بسياري‌ از هندوان‌ از او بهره‌ بردند (صنعانى‌، 20). همچنين‌ فرزند وي‌ محمد (د 1093ق‌/1682م‌) نيز كه‌ از مشاهير افراد اين‌ خاندان‌ است‌، ضمن‌ بيان‌ شرح‌ زندگى‌ خود و ياد كردِ استادانش‌، به‌ سفرش‌ به‌ هند و تعليم‌ علوم‌ دينى‌ نزد برخى‌ بزرگان‌ آن‌ ديار اشاره‌ كرده‌ است‌ (نك: محبى‌، 3/337). ابوبكر بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد (د 1346ق‌/1927م‌)، اگرچه‌ بيشتر بخش‌ نخست‌ عمرش‌ را در تريم‌ گذراند، اما از 1288ق‌/1871م‌ سفرهايى‌ را به‌ ويژه‌ به‌ شرق‌ دور آغاز كرد و در اين‌ مسافرتها، به‌ عنوان‌ بازرگان‌ به‌ جاوه‌ رفت‌ و تا حدود سال‌ 1293ق‌/1876م‌ در آن‌ ديار به‌ تجارت‌ پرداخت‌. او سپس‌ به‌ حيدرآباد دكن‌ رفت‌ و تدريس‌ در مدرسة نظاميه‌ را برعهده‌ گرفت‌ و مدتها ميان‌ هند و جاوه‌ در تردد بود. او در حيدرآباد درگذشت‌ (بعكر، 717- 718).
در سخن‌ از شاخه‌هاي‌ منشعب‌ از خاندان‌ باعلوي‌ بايد گفت‌ كه‌ نياي‌ دو شاخة مهم‌ عيدروس‌ و سقاف‌، عبدالرحمان‌ سقاف‌ (د 819ق‌/ 1416م‌)، فرزند محمد بن‌ على‌ بن‌ علوي‌ از همين‌ خاندان‌ است‌. از احمد ابن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ علوي‌ فقيه‌ نبيرة محمد بن‌ على‌، معروف‌ به‌ صاحب‌ مِرباط (د 505ق‌/1111م‌) نيز شاخه‌هاي‌ بلفقيه‌، بافقيه‌ و حدّاد به‌ وجود آمد. همچنين‌ احمد، فرزند محمد بن‌ على‌ استاد اعظم‌ - بنيان‌گذار طريقة علويه‌ - نياي‌ خاندان‌ بلفقيه‌ به‌ شمار مى‌آيد.
از شاخه‌هاي‌ فرعى‌ باعلوي‌، خاندان‌ باعبّاد است‌ و از مهم‌ترين‌ افراد اين‌ خاندان‌ ابومحمد عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ (د 687ق‌/ 1288م‌) و محمد بن‌ عمر بن‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ باعباد حضرمى‌ (د721ق‌/ 1321م‌) شايان‌ ذكرند.
عبدالله‌ در آغاز به‌ محضر شريف‌ صالح‌ محمد بن‌ على‌ باعلوي‌ رسيد و از او بهره‌ برد. سپس‌ براي‌ ديدار شيخ‌ احمد بن‌ جعد از شهر خود خارج‌ شد و با حضور نزد شيخ‌ ابوالغيث‌ ابن‌ جميل‌ و ديگران‌ از آنان‌ سود جست‌ و با طرق‌ گوناگون‌ صوفيه‌ آشنا شد. او در شهر شِبام‌ درگذشت‌ و مدفن‌ وي‌ محل‌ زيارت‌ مردم‌ بود (زبيدي‌، 176-177؛ نبهانى‌، 2/240-241). پس‌ از وفات‌ وي‌، برادزاده‌اش‌، محمد بن‌ عمر در جايگاه‌ او قرار گرفت‌. وي‌ كه‌ در خاندانى‌ متصوف‌ رشد كرده‌، و نزد پدر و عمويش‌ تربيت‌ يافته‌ بود، به‌ گفتة زبيدي‌، شيخى‌ كامل‌ و صاحب‌ كرامات‌ شد. با مرگ‌ وي‌، مدفن‌ او نيز چون‌ عبدالله‌، در شبام‌ محل‌ زيارت‌ و تبرك‌ مردمان‌ گشت‌. فرزند او عبدالله‌ باعباد راه‌ پدر و ديگر اعضاي‌ خاندان‌ را ادامه‌ داد و شهرت‌ باعباديان‌ را تداوم‌ بخشيد (نك: ص‌ 311).
مآخذ: ابن‌ مريم‌، محمد، البستان‌ فى‌ ذكر الاولياء و العلماء بتلمسان‌، به‌ كوشش‌ محمد ابن‌ ابى‌ شنب‌، الجزاير، 1326ق‌/1908م‌؛ بعكر، عبدالرحمان‌، كواكب‌ يمنية، دمشق‌، دارالفكر؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ بكري‌، صلاح‌، تاريخ‌ حضرموت‌ السياسى‌، قاهره‌، 1375ق‌/ 1956م‌؛ حبشى‌، عبدالله‌ محمد، مصادر الفكر العربى‌ الاسلامى‌ فى‌ اليمن‌، صنعا، مركز الدراسات‌ اليمنيه‌؛ زبيدي‌، احمد، طبقات‌ الخواص‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ زركلى‌، الاعلام‌؛ سيد، ايمن‌ فؤاد، مصادر تاريخ‌ اليمن‌، قاهره‌، 1974م‌؛ شاطري‌، محمد، ادوار التاريخ‌ الحضرمى‌، جده‌، مكتبة الارشاد؛ شلى‌، محمد، المشرع‌ الروي‌، قاهره‌،1402ق‌/ 1982م‌؛ صنعانى‌، محمد، «ملحق‌»، همراه‌ ج‌ 2 البدر الطالع‌ِ شوكانى‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ غزي‌، محمد، ديوان‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ كسروي‌ حسن‌، بيروت‌، 1411ق‌/ 1990م‌؛ كتانى‌، عبدالحى‌، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1376ق‌/ 1957م‌؛ محبى‌ دمشقى‌، محمدامين‌، خلاصة الاثر، قاهره‌، 1284ق‌؛ مرادي‌، محمدخليل‌، سلك‌ الدرر، قاهره‌، 1301ق‌؛ نبهانى‌، يوسف‌، جامع‌ كرامات‌ الاولياء، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ عطوه‌ عوض‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ نيز:
2 ; Serjeant, R. B., X Historians and Historiography of V a d ramawt n , Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, 1962, vol. XXV; id, X Materials for South Arabian History n , ibid, 1950, vol. XIII(3).
فرامرز حاج‌ منوچهري‌