responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 11  صفحه : 4360
باطرقانى‌
جلد: 11
     
شماره مقاله:4360


باطِرْقانى‌، ابوبكر احمد بن‌ فضل‌ بن‌ محمد (372-460ق‌/982- 1068م‌)، مقري‌ و محدث‌ اهل‌ اصفهان‌. وي‌ منسوب‌ به‌ باطرقان‌، محله‌اي‌ كهن‌ در كنارة دروازة حسن‌آباد اصفهان‌ است‌ كه‌ اكنون‌ در محدودة شهر قرار دارد. نخستين‌ گزارش‌ روشن‌ دربارة تحصيل‌ او، مربوط به‌ سال‌ 387ق‌/997م‌، و 15 سالگى‌ اوست‌ كه‌ در اصفهان‌ از محضر محمد بن‌ عبدالعزيز كسايى‌، مقري‌ برجسته‌ دانش‌ قرائت‌ آموخته‌ است‌ (نك: ذهبى‌، معرفة...، 1/342؛ ابن‌ جزري‌، 1/96، قس‌: 2/173). وي‌ همچنين‌ در محفل‌ ابوالفضل‌ محمد بن‌ جعفر خزاعى‌ (د 408ق‌/ 1017م‌) مقري‌ نامدار كه‌ ظاهراً چندي‌ در اصفهان‌ گذرانده‌ بود، به‌ تكميل‌ آموخته‌هاي‌ خود در قرائت‌ پرداخت‌ (نك: ذهبى‌، همانجا؛ ابن‌ جزري‌، 1/96؛ براي‌ شيوخ‌ وي‌ در حروف‌ قرائت‌، نك: همانجا).
وي‌ اندكى‌ بعد به‌ محافل‌ محدثان‌ اصفهان‌ راه‌ يافت‌ و به‌ فراگيري‌ حديث‌ پرداخت‌ كه‌ همواره‌ مهم‌ترين‌ اشتغال‌ او پس‌ از قرائت‌ بود. پرجاذبه‌ترين‌ حلقة حديث‌ براي‌ او، حلقة ابوعبدالله‌ محمد بن‌ اسحاق‌ ابن‌ منده‌ (د 395ق‌/1005م‌) محدث‌ مشهور اصفهان‌ بود كه‌ ساليانى‌ متمادي‌ ملازمت‌ آن‌ را اختيار كرد و از خواص‌ اصحاب‌ ابن‌ منده‌ به‌ شمار آمد (نك: ابن‌ نقطه‌، 1/157)؛ اما وي‌ از ديگر شيوخ‌ متقدم‌ و متأخر اصفهان‌، چون‌ ابواسحاق‌ ابراهيم‌ ابن‌ خورشيد، ابومسلم‌ ابن‌ شهدل‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد ابن‌ مِرده‌ و ابوبكر ابن‌ مردويه‌ و مشايخى‌ از ديگر بلاد كه‌ درنگى‌ در اصفهان‌ داشته‌اند، چون‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ يزدي‌ و ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد اردستانى‌ حديث‌ شنيده‌ است‌ (نك: سمعانى‌، الانساب‌، 1/259، ادب‌...، 82؛ ابن‌ عساكر، 1/158، 5/474- 475، 47/176، جم؛ ابن‌ نقطه‌، همانجا؛ ابن‌ عديم‌، 3/1062؛ ذهبى‌، سير...، 18/182).
دربارة سفرهاي‌ باطرقانى‌ اين‌ اندازه‌ مى‌دانيم‌ كه‌ دست‌كم‌ سفري‌ براي‌ گزاردن‌ مناسك‌ حج‌ داشته‌، و در مكه‌ از احمد بن‌ محمد نسوي‌ استماع‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ نجار، 3/66، 213)، اما در صورت‌ تكيه‌ بر صحت‌ سندي‌ ارائه‌ شده‌ در تاريخ‌ ابن‌ نجار بايد پذيرفت‌ كه‌ وي‌ به‌ ثغور شام‌ نيز سفر كرده‌، و در انطاكيه‌ از ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد طبري‌ حديث‌ آموخته‌ است‌ (همو، 2/101).
باطرقانى‌ در راستاي‌ پاي‌بندي‌ به‌ سنت‌ اسناد اصحاب‌ حديث‌، شاگرد خود ابوالفضل‌ عبدالوهاب‌ اصفهانى‌ را كه‌ در سفرش‌ به‌ بغداد، در روايت‌ المعجم‌ الكبير طبرانى‌ تدليس‌ روا داشته‌ بود، از خانة خود بيرون‌ راند (همو، 1/239)، اما خود در سبك‌ تدوين‌ مستخرجش‌ بر اثر بخاري‌ با انتقاداتى‌ از سوي‌ معاصران‌ روبه‌رو بود (نك: سطور بعد).
كسانى‌ چون‌ يحيى‌ ابن‌منده‌ و محمد بن‌ عبدالله‌ دقاق‌ از هم‌روزگاران‌ باطرقانى‌، او را به‌ سبب‌ كثرت‌ احاديث‌ و وسعت‌ روايتش‌ ستوده‌اند و برخى‌ چون‌ ابن‌ نقطه‌ بر ثقه‌ بودن‌ او در روايتش‌ - چه‌ در حديث‌ و چه‌ در قرائت‌ - تصريح‌ كرده‌اند (سمعانى‌، الانساب‌، نيز ابن‌ نقطه‌، ذهبى‌، معرفة، همانجاها). ذهبى‌ او را در حديث‌ «متقن‌» ندانسته‌ است‌ (همانجا)، اما ضياءالدين‌ مقدسى‌ حديث‌ او را صحيح‌ شمرده‌، و احاديثى‌ از وي‌ را در الاحاديث‌ المختارة خود نقل‌ كرده‌ است‌ (مثلاً نك: 5/154).
برپاية شواهد، بايد گفت‌ باطرقانى‌ در عقيده‌ نيز بر سياق‌ اصحاب‌ حديث‌، و از مروجان‌ كتاب‌ الايمان‌ استادش‌ ابن‌منده‌ بود (نك: ابن‌منده‌، 1/283: سند تداول‌). برخى‌ احاديث‌ وي‌ در همين‌ مبحث‌، مورد استفادة عبدالغنى‌ مقدسى‌ در كتاب‌ التوحيد قرار گرفت‌ (نك: ص‌ 75، 78). ذهبى‌ از اشاره‌اي‌ در كلام‌ يحيى‌ ابن‌ منده‌ چنين‌ برداشت‌ كرده‌ است‌ كه‌ باطرقانى‌ افزون‌ بر پرداختن‌ به‌ قرائت‌ و حديث‌، نگاهى‌ نيز به‌ موضوعاتى‌ كلامى‌ داشته‌، و همين‌ نگاه‌ او موجب‌ پريشانى‌ خاطر ناقدان‌ اصحاب‌ حديث‌ نسبت‌ به‌ او شده‌ است‌، ولى‌ در اظهارنظر او، و نيز در اصل‌ روايت‌ ابن‌ منده‌ توضيح‌ بيشتري‌ در اين‌ باره‌ نيامده‌ است‌ (نك: ياقوت‌، ادبا، 3/102؛ ذهبى‌، همانجا).
در باب‌ صحابه‌ نيز باطرقانى‌ راه‌ تأييد عام‌ صحابه‌ را پيش‌ گرفت‌ و در منازعات‌ آنان‌، به‌ تصويب‌ متنازعين‌ گراييد كه‌ گرايشى‌ آشكار از طيفى‌ از اصحاب‌ حديث‌ است‌؛ در اين‌ راستا، وي‌ ناقل‌ رواياتى‌ هم‌ در فضايل‌ امام‌ على‌(ع‌) (نك: ابن‌ اثير، 2/233) و هم‌ معاويه‌ بوده‌ است‌ (نك: لؤلؤ، 30).
محفل‌ تعليم‌ باطرقانى‌ در اصفهان‌، بسيار پررونق‌ بود؛ او در قرائت‌ كسانى‌ چون‌ ابوالقاسم‌ هذلى‌ صاحب‌ الكامل‌، ابوعلى‌ حسن‌ بن‌ احمد حداد و على‌ بن‌ زيد بن‌ شهريار اصفهانى‌ استاد ابوالعلاء همدانى‌ را پرورد (نك: ذهبى‌، همانجا؛ ابن‌ جزري‌، 1/97) و به‌ كسانى‌ چون‌ ابوالفرج‌ سعيد بن‌ ابى‌ الرجاء صيرفى‌، حسين‌ بن‌ عبدالملك‌ خلال‌، محمد بن‌ عبدالواحد دقاق‌، ابوالخير عبدالسلام‌ بن‌ محمد حسن‌آبادي‌، ابوسعيد احمد بن‌ حسن‌ خوانساري‌، عبدالجبار بن‌ عبدالكريم‌ رازي‌، ابونصر زيد بن‌ عثمان‌ يزدي‌، ابوالقاسم‌ هبةالله‌ بن‌ عبدالوارث‌ شيرازي‌ و ابوبكر محمد بن‌ شجاع‌ لفتوانى‌ حديث‌ آموخت‌ (نك: سمعانى‌، الانساب‌، همانجا، التحبير، 1/289، جم؛ ابن‌ عساكر، 47/176، جم؛ سلفى‌، 23، 215؛ ابن‌ نقطه‌، همانجا؛ ابن‌ دمياطى‌، 1/189؛ ذهبى‌، سير، 18/182)؛ حتى‌ محدثان‌ كهنسالى‌ چون‌ عبدالعزيز بن‌ محمد نخشبى‌ و ابوعلى‌ حسن‌ ابن‌ على‌ وخشى‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (سمعانى‌، همان‌، 1/260؛ ذهبى‌، همانجا).
باطرقانى‌ پس‌ از درگذشت‌ ابوالمظفر عبدالله‌ بن‌ شبيب‌ شيخ‌ مقريان‌ اصفهان‌ و امام‌ جامع‌ كبير آن‌ شهر در 451ق‌/1059م‌ (نك: ابن‌ جزري‌، 1/422-423)، در رياست‌ مقريان‌ اصفهان‌ بى‌رقيب‌ بود و منصب‌ امامت‌ جامع‌ را ظاهراً تا هنگام‌ درگذشت‌ خود برعهده‌ داشت‌ (نك: ابن‌ عساكر، 52/368؛ ذهبى‌، همان‌، 18/183). وي‌ در 22 صفر 460ق‌/ 1 ژانوية 1068م‌ در اصفهان‌ درگذشت‌ (نك: ابن‌ نقطه‌، همانجا).
باطرقانى‌ در انتقال‌ آثار استادان‌ و سلف‌ اصحاب‌ حديث‌ به‌ نسلهاي‌ بعدي‌ نقش‌ فعالى‌ ايفا كرد و نام‌ او در سلسله‌ تداول‌ آثاري‌ متنوع‌، از جمله‌ كتابهاي‌ الايمان‌، الكنى‌ (يا فتح‌ الباب‌ )و الهادي‌ از استادش‌ ابن‌ منده‌ (نك: ابن‌ منده‌، همانجا: سند تداول‌؛ ابن‌ ماكولا، 2/329، حاشيه‌؛ سمعانى‌، همان‌، 1/255)، برخى‌ آثار ابن‌ ابى‌ الدنيا چون‌ كتاب‌ الاولياء و كتاب‌ العمر و الشيب‌ (نك: ابن‌ ابى‌ الدنيا، 45: سند تداول‌؛ سمعانى‌، همان‌، 2/18) و المصنف‌ ابن‌ ابى‌ شيبه‌ (ابن‌ حجر، تغليق‌...، 5/104) به‌ ثبت‌ رسيده‌ است‌. همچنين‌ به‌ همت‌ شاگردان‌ باطرقانى‌، روايات‌ او در قرائت‌ به‌ طور گسترده‌ در الكامل‌ِ هذلى‌ و غايةالاختصار ابوالعلاء همدانى‌ مضبوط گشته‌ (نك: ابن‌ جزري‌، 1/96-97)، و احاديث‌ او در آثار گوناگون‌ حديثى‌ پس‌ از وي‌، از جمله‌ الاحاديث‌ المختارة ضياءالدين‌ مقدسى‌ (همانجاها) و تاريخ‌ ابن‌ عساكر (1/158، 4/94، 5/235، جم) ضبط شده‌ است‌.
باطرقانى‌ آثاري‌ نيز در قرائت‌ و حديث‌ تأليف‌ كرده‌ بوده‌ كه‌ بخش‌ كوچكى‌ از آنها برجاي‌ مانده‌ است‌:
1. الامالى‌، مشتمل‌ بر مجموعه‌اي‌ از احاديث‌ كه‌ نسخه‌اي‌ خطى‌ از آن‌ در كتابخانة شخصى‌ البانى‌ نشان‌ داده‌ شده‌ است‌ (نك: البانى‌، 2/143).
2. طبقات‌ القراء، يا المدخل‌ الى‌ معرفة اسانيد القراءات‌ (نك: سمعانى‌، الانساب‌، 1/259؛ ابن‌ نقطه‌، 1/157؛ ابن‌ جزري‌، 1/97)، كه‌ در طى‌ قرون‌ تداول‌ داشته‌، و موادي‌ از آن‌ در آثار مؤلفان‌ گوناگون‌ نقل‌ شده‌ است‌ (نك: ابن‌ قيسرانى‌، 176؛ ياقوت‌، بلدان‌، ذيل‌ تارم‌، نيز روذبار، كه‌ تحريف‌ شده‌، و به‌ صورت‌ طبقات‌ الصوفية آمده‌ است‌؛ ابن‌ اثير، 3/333؛ ابن‌ حجر، الاصابة، 4/320)، اما ابن‌ جزري‌ با وجود اشتياقش‌ بر آن‌ دست‌ نيافته‌ است‌ (نك: ابن‌ جزري‌، همانجا).
3. القراءات‌ الشواذ (سمعانى‌، ابن‌ نقطه‌، ابن‌ جزري‌، همانجاها).
4. المسند، كه‌ مستخرج‌ مانندي‌ بر صحيح‌ بخاري‌ بود، جز آنكه‌ وي‌ متن‌ را از اصل‌ (اثر بخاري‌) نوشته‌، و سپس‌ اسانيد را بدان‌ ملحق‌ كرده‌ كه‌ اين‌ روش‌ او در استخراج‌ مورد نقد اصحاب‌ حديث‌ معاصر وي‌ قرار گرفته‌ است‌ (ابن‌ نقطه‌، همانجا؛ ياقوت‌، ادبا، 3/102؛ نيز نك: بغدادي‌، 1/73).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الدنيا، عبدالله‌، العمر و الشيب‌، به‌ كوشش‌ نجم‌ عبدالله‌ خلف‌، رياض‌، 1412ق‌؛ ابن‌ اثير، على‌، اسدالغابة، قاهره‌، 1286ق‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غايةالنهاية، به‌كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌/1933م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة، به‌كوشش‌ عادل‌ احمد عبدالموجود، بيروت‌، 1415ق‌؛ همو، تغليق‌ التعليق‌، به‌ كوشش‌ سعيد عبدالرحمان‌ موسى‌ قزقى‌، بيروت‌ / عمان‌، 1405ق‌؛ ابن‌ دمياطى‌، احمد، المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بيروت‌، 1417ق‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، بغية الطلب‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1408ق‌/1988م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، به‌ كوشش‌ على‌ شيري‌، بيروت‌، 1415ق‌/1995م‌؛ ابن‌ قيسرانى‌، محمد، المؤتلف‌ و المختلف‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ يوسف‌ حوت‌، بيروت‌، 1411ق‌/1991م‌؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يحيى‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ابن‌ منده‌، محمد، الايمان‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ناصر فقيهى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ ابن‌ نجار، محمد، ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بيروت‌، 1417ق‌؛ ابن‌ نقطه‌، محمد، التقييد، بيروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ البانى‌، محمدناصرالدين‌، ارواء الغليل‌، به‌ كوشش‌ زهير شاويش‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ بغدادي‌، هدية؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جاد الحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ سلفى‌، احمد، معجم‌السفر، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودي‌، مكه‌، المكتبة التجاريه‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، ادب‌ الاملاء و الاستملاء، به‌ كوشش‌ سعيد محمد لحام‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ همو، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودي‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ همو، التحبير، به‌ كوشش‌ منيره‌ ناجى‌ سالم‌، بغداد، 1395ق‌/1975م‌؛ ضياءالدين‌ مقدسى‌، محمد، الاحاديث‌ المختارة، به‌ كوشش‌ عبدالملك‌ عبدالله‌ دهيش‌، مكه‌، 1410ق‌؛ عبدالغنى‌ مقدسى‌، التوحيد لله‌ عز و جل‌، به‌ كوشش‌ مصعب‌ عطاءالله‌ حايك‌، رياض‌، 1998م‌؛ لؤلؤ بن‌ احمد ضرير، جزء، به‌ كوشش‌ مجدي‌ فتحى‌ سيد، طنطا، 1989م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ همو، بلدان‌. احمد پاكتچى‌

 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 11  صفحه : 4360
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست