باذِل‌ِ مَشْهَدي‌، ميرزا محمد رفيع‌ (د 1123ق‌/1711م‌)، امير، اديب‌ و شاعر پارسى‌ سراي‌ هند. نسب‌ او را به‌ صاحب‌ ديوان‌ خواجه‌ شمس‌الدين‌ محمد جوينى‌ رسانده‌اند (آزاد، 2/141؛ افتخار، 38).
پدرش‌ ميرزا محمود در دورة حكومت‌ عالمگير از مشهد به‌ هند رفت‌. وي‌ ظاهراً در هند نفوذ و مقامى‌ داشته‌، زيرا دو محله‌ در شهرهاي‌ اورنگ‌آباد و برهانپور، به‌ نام‌ محمود پوره‌ منسوب‌ به‌ اوست‌ (همانجاها).
باذل‌ در شاهجهان‌ آباد (دهلى‌) به‌ دنيا آمد (آزاد، 2/142؛ كوپاموي‌، 111؛ قس‌: ابراهيم‌ خان‌، 21، كه‌ به‌ گونه‌اي‌ از او سخن‌ گفته‌ كه‌ گويى‌ بيرون‌ از هند متولد شده‌ است‌). وي‌ ظاهراً توسط عمويش‌ ميرزا محمدطاهر، ملقب‌ به‌ وزيرخان‌ (د 1083ق‌/1672م‌) كه‌ در دستگاه‌ اورنگ‌ زيب‌ عالمگير از موقعيتى‌ ممتاز برخوردار بود (شاهنوازخان‌، 3/936-939؛ آزاد، 2/141)، به‌ دربار پادشاه‌ راه‌ يافت‌. باذل‌ ابتدا امور ديوانى‌ محمد معزالدين‌، پسر عالمگير را برعهده‌ داشت‌ و سپس‌ به‌ خدمت‌ عالمگير درآمد و يك‌چند قلعه‌دار دژ گواليار شد و پس‌ از آن‌ به‌ حكومت‌ بانس‌ بريلى‌ رسيد (شاهنوازخان‌، 3/940؛ خوشگو، 3/57؛ آزاد، 2/142؛ ابراهيم‌ خان‌، 21-22). پس‌ از مرگ‌ عالمگير (1068ق‌/ 1658م‌)، باذل‌ از امارت‌ عزل‌ شد و در شهر دهلى‌ انزوا گزيد و سرانجام‌ در همان‌ شهر درگذشت‌ (آزاد، همانجا؛ ابراهيم‌ خان‌، 22). آرامگاه‌ وي‌ در محمود پورة برهانپور واقع‌ است‌ (آزاد، 2/141؛ افتخار، همانجا).
دربارة سيرت‌ پسنديدة باذل‌ سخنها گفته‌اند و از تخلص‌ او، باذل‌، پيداست‌ كه‌ وي‌ بخشنده‌ بوده‌ است‌ (آزاد، 2/142). باذل‌ با برخى‌ از پارسى‌ سرايان‌ هند، مانند ناصرعلى‌ سرهندي‌ و سراج‌الدين‌ خان‌ آرزو مصاحبت‌ داشت‌ (خوشگو، 3/56 -57).
آثار:
1. ديوان‌. از اين‌ اثر تنها ايمان‌ (ص‌ 110) ياد كرده‌، و باذل‌ را صاحب‌ اشعار دلپذير دانسته‌ است‌. در دارالكتب‌ قاهره‌ نسخه‌اي‌ تحت‌ عنوان‌ كليات‌ ميرزا رفيع‌ باذل‌ موجود است‌ كه‌ شماري‌ غزل‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ و چند قصيده‌ به‌ زبان‌ اردو در آن‌ ديده‌ مى‌شود (طرازي‌، 2/72- 73)، ولى‌ معلوم‌ نيست‌ كه‌ اين‌ همان‌ ديوان‌ او باشد.
2. ساقى‌نامه‌. در هيچ‌يك‌ از تذكره‌هاي‌ موجود، اشاره‌اي‌ به‌ اين‌ اثر نشده‌ است‌، ولى‌ منزوي‌ ( خطى‌مشترك‌، 8/1468) و عباسى‌ نوشاهى‌ (ص‌ 262)، از وجود اين‌ منظومه‌ و دست‌نويسهاي‌ آن‌ خبر داده‌اند.
3. اعتقاديه‌، منظومه‌اي‌ است‌ در حمد و نعت‌ خداوند كه‌ در 15 بند سروده‌ شده‌ است‌ (منزوي‌، همان‌، 8/1008؛ نوشاهى‌، فهرست‌ نسخه‌ها...، 543).
4. منشآت‌، از نمونه‌هاي‌ نثر باذل‌ است‌ كه‌ گمان‌ مى‌رود پيش‌ از 1087-1089ق‌ نگاشته‌ شده‌ باشد (منزوي‌، همان‌، 5/249).
5. حملة حيدري‌. اين‌ منظومه‌ بزرگ‌ترين‌ و معروف‌ترين‌ اثر باذل‌ است‌. حملة حيدري‌ حماسه‌اي‌ است‌ دينى‌ كه‌ به‌ تقليد از شاهنامه‌ و در بحر متقارب‌ سروده‌ شده‌ است‌. دربارة شمار ابيات‌ اين‌ منظومه‌، ارقام‌ اغراق‌آميزي‌ گفته‌اند (آزاد، همانجا؛ سرخوش‌، 11؛ اخلاص‌، 35)، ولى‌ در واقع‌ شمار ابيات‌ آن‌ بيشتر از 24 هزار بيت‌ نيست‌. مأخذ عمدة اين‌ اثر، كتاب‌ معارج‌ النبوة و مدارج‌ الفتوة نوشتة معين‌الدين‌ محمد فراهى‌، معروف‌ به‌ ملامسكين‌ يا معين‌ مسكين‌ (د 954ق‌/1547م‌) است‌ (صفا، تاريخ‌...، 5(1)/589 -590؛ بهزادي‌، 130). به‌ درستى‌ روشن‌ نيست‌ كه‌ سرودن‌ اين‌ منظومه‌، چه‌ زمانى‌ آغاز شده‌، و كى‌ به‌ انجام‌ رسيده‌ است‌؛ اما برخى‌ معتقدند كه‌ اين‌ مثنوي‌ در 1119ق‌/1707م‌ به‌ پايان‌ رسيده‌، و باذل‌ 50 سال‌ از عمر خود را صرف‌ سرودن‌ آن‌ كرده‌ است‌ (اته‌، 60؛ اشپرنگر، .(368 از آنجا كه‌ وي‌ پس‌ از مرگ‌ عالمگير در 1068ق‌ معزول‌ و منزوي‌ شد، اين‌ نظر معقول‌ و پذيرفتنى‌ مى‌نمايد، خاصه‌ كه‌ از سرودن‌ غزل‌ و مديحه‌ سرخورده‌ شده‌ بود (صفا، همان‌، 5(1)/592). وي‌ حملة حيدري‌ را با عنايت‌ به‌ آثار شاعرانى‌ چون‌ فردوسى‌، اسدي‌ طوسى‌، نظامى‌ گنجوي‌ و غيره‌ پديد آورد (همان‌، 5(1)/592 -593). اين‌ منظومه‌ از همان‌ ابتدا در ميان‌ شيعيان‌ هند، رواج‌ بسيار يافت‌ و در مجالس‌ عزا خوانده‌ مى‌شد. اين‌ مجالس‌ به‌ «حمله‌ خوانى‌» (به‌ قياس‌ روضه‌خوانى‌) شهرت‌ يافته‌ بود (آقابزرگ‌، 7/91-92) فراوانى‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ اين‌ اثر در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌، دليلى‌ است‌ روشن‌ بر نفوذ و رواج‌ اين‌ كتاب‌ در ميان‌ مسلمانان‌ (منزوي‌، همان‌، 8/1005- 1008، خطى‌، 4/2775-2776؛ استوري‌، 2/844 - 846).
بخش‌ عمده‌اي‌ از اين‌ منظومه‌ دربارة زندگى‌ پيامبر(ص‌) است‌. اين‌ منظومه‌ با حمد خداوند و نعت‌ پيامبر(ص‌) شروع‌ مى‌شود و حوادثى‌ چون‌ معراج‌ و هجرت‌ پيامبر(ص‌)، جنگهاي‌ بدر، احد، احزاب‌، فتح‌ مكه‌، رويداد غديرخم‌ و ايام‌ خلافت‌ خلفاي‌ سه‌گانه‌ را به‌ تصوير مى‌كشد (ص‌ 3-7، 19، 27، 39، 59، 93، جم). بيان‌ شاعر در اين‌ منظومه‌ به‌ گونه‌اي‌ است‌ كه‌ نقش‌ و تأثير امام‌ على‌(ع‌) را در حوادث‌ مختلف‌، برجستگى‌ خاصى‌ داده‌ است‌. اين‌ منظومه‌ با ماجراي‌ قتل‌ عثمان‌ به‌ انجام‌ رسيده‌، و به‌ سبب‌ مرگ‌ شاعر كار ناتمام‌ مانده‌ است‌.
رواج‌ اين‌ منظومه‌ بسياري‌ از شاعران‌ شيعى‌ را بر آن‌ داشت‌ كه‌ آن‌ را تا پايان‌ زندگى‌ امام‌ على‌(ع‌) كه‌ موضوع‌ اصلى‌ كتاب‌ است‌، ادامه‌ دهند (استوري‌، 2/843)، از آن‌ جمله‌اند: ميرابوطالب‌ فندرسكى‌ اصفهانى‌ (زنده‌ در 1124ق‌) كه‌ منظومة باذل‌ را با 5 هزار بيت‌ دربارة زندگى‌ و جنگهاي‌ امام‌ على‌(ع‌) تكميل‌ كرد (گلچين‌، تذكره‌...، 35-36)، و شاعرانى‌ چون‌ كرم‌، صاحب‌ حربة حيدري‌ (ميان‌ سالهاي‌ 1135- 1150ق‌)، محبعلى‌ خان‌ حكمت‌، صاحب‌ صولت‌ صفدري‌ (سروده‌ در 1143ق‌)، و عبدالعلى‌ خان‌ احسن‌ بنگالى‌، سرايندة محاربة غضنفري‌ يا تكملة حملة حيدري‌ (ميان‌ سالهاي‌ 1144-1151ق‌) كه‌ در 1309ق‌ در مرادآباد چاپ‌ شده‌ است‌ (گلچين‌، فهرست‌...، 7/316- 318، «حماسه‌ها...»، 198؛ منزوي‌، فهرست‌...، 4/1967- 1968؛ اته‌، 60؛ استوري‌، 2/843، 847؛ عباسى‌، 254).
از اين‌ تكمله‌ها فقط منظومة ميرابوطالب‌ فندرسكى‌ همراه‌ حملة حيدري‌ باذل‌، توسط شاعري‌ به‌ نام‌ نجف‌ كه‌ در 1135ق‌/1723م‌، با سرودن‌ ابياتى‌، اين‌ دو منظومه‌ را به‌ يكديگر ملحق‌ ساخت‌، به‌ شكل‌ مجموعه‌اي‌ واحد درآمد (نك: گلچين‌، تذكره‌، همانجا؛ صفا، حماسه‌سرايى‌...، 380، تاريخ‌، 5(1)/589 -590؛ استوري‌، 2/843). بايد اشاره‌ كرد كه‌ شاعر ديگري‌ به‌ نام‌ ملاّ بمان‌على‌ راجى‌ كرمانى‌، معاصر فتحعلى‌شاه‌ قاجار، منظومه‌اي‌ به‌ نام‌ حملة حيدري‌ با همان‌ مضمون‌ منظومة باذل‌ سروده‌ است‌ (گلچين‌، فهرست‌، 7/320؛ اته‌، 61). حملة حيدري‌ باذل‌ چندين‌ بار به‌ زبان‌ اردو و ديگر زبانهاي‌ محلى‌ شبه‌ قاره‌ ترجمه‌، و برخى‌ چاپ‌ شده‌ است‌ (راهى‌، 151؛ نقوي‌، 89 - 91؛ بشيرحسين‌، 403).
متن‌ اصلى‌ حملة حيدري‌ نيز بارها در ايران‌ و هند، به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (نك: مشار، 2/1822؛ نوشاهى‌، فهرست‌ كتابها...، 1/875).
مآخذ: آزاد بلگرامى‌، غلام‌ على‌، سرو آزاد، لاهور، 1913م‌؛ آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابراهيم‌ خان‌ خليل‌، على‌، صحف‌ ابراهيم‌، به‌ كوشش‌ عابدرضا بيدار، پتنه‌، 1978م‌؛ اته‌، هرمان‌، تاريخ‌ ادبيات‌ فارسى‌، ترجمة صادق‌ رضازادة شفق‌، تهران‌، 1356ش‌؛ اخلاص‌، كشن‌ چند، هميشه‌ بهار، به‌ كوشش‌ وحيد قريشى‌، كراچى‌، 1973م‌؛ استوري‌، چ‌. ا.، ادبيات‌ فارسى‌، تحرير روسى‌ برگل‌، ترجمة يحيى‌ آرين‌پور و ديگران‌، تهران‌، 1362ش‌؛ افتخار، عبدالوهاب‌، تذكرة بى‌نظير، الله‌آباد، 1940م‌؛ ايمان‌، رحم‌ على‌ خان‌، منتخب‌ اللطايف‌، به‌ كوشش‌ محمدرضا جلالى‌ نائينى‌ و اميرحسن‌ عابدي‌، تهران‌، 1349ش‌؛ باذل‌ مشهدي‌، محمدرفيع‌، حملة حيدري‌، تهران‌، علمى‌؛ بشير حسين‌، محمد، «ترجمة منظوم‌ آثار فارسى‌ به‌ زبان‌ اردو»، راهنماي‌ كتاب‌، تهران‌، 1342ش‌، س‌ 6، شم 6 و 7؛ بهزادي‌ اندوهجردي‌، حسين‌، « حملةحيدري‌ يا بزرگ‌ترين‌ حماسة مذهبى‌ فارسى‌»، نامة آستان‌ قدس‌، مشهد، 1349ش‌، دورة 8، شم 4؛ خوشگو، بندر ابن‌ داس‌، سفينه‌، به‌كوشش‌ محمد عطاءالرحمان‌، پتنه‌، 1959م‌؛ راهى‌، اختر، ترجمه‌هاي‌ متون‌ فارسى‌ به‌ زبان‌ پاكستانى‌، اسلام‌آباد، 1365ش‌؛ سرخوش‌، محمدافضل‌، كلمات‌ الشعراء، به‌كوشش‌ صادق‌ على‌ دلاوري‌، لاهور، 1942م‌؛ شاهنوازخان‌، مآثرالامرا، به‌ كوشش‌ ميرزا اشرف‌ على‌، كلكته‌، 1309ق‌؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ‌ ادبيات‌ در ايران‌، تهران‌، 1363ش‌؛ همو، حماسه‌سرايى‌ در ايران‌، تهران‌، 1361ش‌؛ طرازي‌، محمود، فهرست‌ المخطوطات‌ الفارسية، قاهره‌، 1967م‌؛ عباسى‌ نوشاهى‌، خضر، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فارسى‌ كتابخانة دانشگاه‌ پنجاب‌، اسلام‌آباد، 1365ش‌؛ كوپاموي‌، محمد قدرت‌الله‌، نتايج‌الافكار، به‌ كوشش‌ اردشير خاضع‌، بمبئى‌، 1336ش‌؛ گلچين‌ معانى‌، احمد، تذكرة پيمانه‌، مشهد، 1359ش‌؛ همو، «حماسه‌هاي‌ دينى‌»، نامة آستان‌ قدس‌، مشهد، 1346ش‌، دورة 6، شم 4؛ همو، فهرست‌ كتب‌ خطى‌ كتابخانة آستان‌ قدس‌ رضوي‌، مشهد، 1346ش‌؛ مشار، خانبابا، فهرست‌ كتابهاي‌ چاپى‌ فارسى‌، تهران‌، 1351ش‌؛ منزوي‌، خطى‌؛ همو، خطى‌ مشترك‌؛ همو، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ كتابخانة گنج‌ بخش‌، اسلام‌آباد، 1361ش‌؛ نقوي‌، حسين‌ عارف‌، «ترجمه‌هاي‌ متون‌ فارسى‌ به‌ زبانهاي‌ پاكستانى‌»، دانش‌، اسلام‌آباد، 1369ش‌، شم 22؛ نوشاهى‌، عارف‌، فهرست‌ كتابهاي‌ فارسى‌ چاپ‌ سنگى‌ و كمياب‌ كتابخانة گنج‌ بخش‌، اسلام‌آباد، 1365ش‌؛ همو، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فارسى‌ موزة ملى‌ پاكستان‌ كراچى‌، اسلام‌آباد، 1362ش‌؛ نيز:
, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854.
على‌ ميرانصاري‌