باجَرْما، ناحيه‌اي‌ از توابع‌ موصل‌ در سده‌هاي‌ نخست‌ اسلامى‌. نام‌ باجرما معرب‌ واژة آرامى‌ «بيث‌ (به‌) گرما» است‌. باجرمق‌، نام‌ ديگر اين‌ ناحيه‌، احتمالاً از واژة گَرمَكان‌ - كه‌ در فارسى‌ ميانه‌ به‌ آن‌ اطلاق‌ مى‌شد - اقتباس‌ شده‌ است‌. كلمة اخير نيز از گورومو - نام‌ قومى‌ كوچ‌نشين‌ كه‌ در نوشته‌هاي‌ ميخى‌ آمده‌ - گرفته‌ شده‌، و بطلميوس‌ آن‌ را به‌ شكل‌ گارامايوي‌1 آورده‌ است‌ (نك: 2 .(EI
باجرما در شرق‌ دجله‌، بين‌ رود زاب‌ صغير در شمال‌ و كوه‌ حَمرين‌ در جنوب‌ واقع‌ بود (همانجا؛ قس‌: نولدكه‌، 95). گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ باجرما در روزگار كهن‌، مسكن‌ گروهى‌ گاوپرست‌ بود كه‌ سامري‌ از ميان‌ آنان‌ برخاست‌ (طبري‌، 1/424- 425). بعدها شاپور در اين‌ ناحيه‌ شهر خُنيا شاپور (خُنى‌ شاپور) را ساخت‌ (همو، 2/58؛ ابن‌ خردادبه‌، 94).
سرزمين‌ باجرما در جريان‌ فتوح‌ سعد بن‌ ابى‌ وقاص‌، توسط لشكري‌ به‌ فرماندهى‌ هاشم‌ بن‌ عتبة بن‌ ابى‌ وقاص‌ يا عتبة بن‌ فَرقَد در حدود سالهاي‌ 16-17ق‌ به‌ تصرف‌ مسلمانان‌ درآمد (بلاذري‌، فتوح‌...، 370، 466؛ ابن‌ فقيه‌، 129). هنگامى‌ كه‌ مهلب‌ بن‌ ابى‌ صفره‌، يزيد بن‌ ابى‌ صخر كلبى‌ را در نصيبين‌ محاصره‌ كرد، در باجرما اردو زد (ابوعبيد، 1/220؛ نيز نك: ابوالفرج‌، 5/155). در 137ق‌/754م‌ مُلبّد بن‌ حرمله‌ (مق 138ق‌) در نواحى‌ جزيره‌ سر به‌ شورش‌ برداشت‌ و بارها لشكريان‌ عباسى‌ را شكست‌ داد. وي‌ با شماري‌ اندك‌، بر لشكر 5 هزار نفري‌ منصور در باجرما پيروز شد (نك: بلاذري‌، انساب‌...، 3/248-249). در 160ق‌/777م‌ نيز در عهد خلافت‌ مهدي‌ عباسى‌، عبدالسلام‌ بن‌ هاشم‌ يشكري‌ در باجرما قيام‌ كرد و در شهرهاي‌ جزيره‌ تاخت‌ و تاز نمود (نك: خليفه‌، 2/700-701). باجرما در 235ق‌/849م‌ جزو قلمرو حكومت‌ محمد منتصر، پسر و يكى‌ از 3 وليعهد متوكل‌ عباسى‌ بود (طبري‌، 9/175-176).
ياقوت‌ در اوايل‌ سدة 7ق‌ از باجرما به‌ عنوان‌ قريه‌اي‌ از توابع‌ بليخ‌ نزديك‌ رَقّه‌ در سرزمين‌ جزيره‌ ياد كرده‌ است‌ (1/454). گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ در باجرما كوهى‌ سرسبز و پر درخت‌ به‌ نام‌ قنديل‌ بود كه‌ در فارسى‌ تخت‌ شيرويه‌ خوانده‌ مى‌شد (ابن‌ فقيه‌، 132). دِير كهن‌ «عذاري‌» در راه‌ باجرما به‌ موصل‌ عبادتگاه‌ گروهى‌ از راهبه‌ها بوده‌ است‌ (قزوينى‌، 370).
مآخذ: ابن‌ خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1889م‌؛ ابن‌ فقيه‌، احمد، مختصر البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1885م‌؛ ابوعبيد بكري‌، معجم‌ ما استعجم‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا، قاهره‌، 1364ق‌/1945م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، الاغانى‌، بيروت‌، 1390ق‌/1970م‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز دوري‌، بيروت‌، 1398ق‌/1978م‌؛ همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ خليفة بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1968م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ قزوينى‌، زكريا، آثار البلاد، بيروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ نولدكه‌، تئودور، تاريخ‌ ايرانيان‌ و عربها در زمان‌ ساسانيان‌، ترجمة عباس‌ زرياب‌، تهران‌، 1358ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: . 2 EI
محمدرضا ناجى‌