باجَدّا، قريه‌اي‌ بزرگ‌ در منطقة جزيره‌. اين‌ قريه‌ در 12 ميلى‌ جنوب‌ حران‌، به‌ فاصلة كمى‌ از رود بليخ‌ (در رَقّه‌)، در كنار جادة رأس‌عين‌ واقع‌ بود (ادريسى‌، 2/664؛ ياقوت‌، بلدان‌، 1/453، 454، 734؛ لسترنج‌، .(104-105 باجدا در زبان‌ آرامى‌ به‌ معناي‌ خانة خوشبختى‌ است‌. اين‌ نام‌ شايد با عين‌گَدّا كه‌ دمشقى‌ از آن‌ ياد كرده‌، يا باگَدّه‌ در جدول‌ پوتينگريانا در شام‌، قابل‌ قياس‌ باشد ( 2 .(EI
در زمان‌ خلافت‌ عمر، عياض‌ بن‌ غَنْم‌ پس‌ از فتح‌ رقه‌ در 17ق‌ به‌ سمت‌ حران‌ پيشروي‌ كرد و در باجدا اردو زد. وي‌ اين‌ ناحيه‌ و رُها (اورفه‌) را با شرايط صلح‌ يكسانى‌ گشود (بلاذري‌، 239). به‌ گفتة ياقوت‌ بعدها اُسيد سُلَمى‌ زمين‌ باجدا را از مَسلَمة بن‌ عبدالملك‌، امير و فاتح‌ اموي‌، به‌ اقطاع‌ گرفت‌ و آنجا را ساخت‌ و بارويى‌ پيرامونش‌ كشيد (همان‌، 1/453). در باجدا باغها و كشتزارهايى‌ بود كه‌ از چشمة جوشنده‌اي‌ در وسط قريه‌ آبياري‌ مى‌شد و آب‌ آشاميدنى‌ مردم‌ نيز از اين‌ چشمه‌ بود (همانجا). در نزديكى‌ باجدا قلعة مسلمه‌ واقع‌ بود كه‌ با رودخانة بليخ‌ 5/1 ميل‌ فاصله‌ داشت‌. در آنجا آب‌ انباري‌ بود كه‌ طول‌ و عرض‌ آن‌ 200 ذراع‌، و عمق‌ آن‌ حدود 20 ذراع‌ بود و از سنگ‌ ساخته‌ شده‌، و توسط مسلمه‌ تعمير گرديده‌ بود. شاخابه‌اي‌ از رود بليخ‌، سالى‌ يك‌ بار آب‌ انبار را پر مى‌كرد كه‌ براي‌ شرب‌ اهالى‌ كافى‌ بود. اين‌ نهر باغهاي‌ قلعه‌ را نيز سيراب‌ مى‌كرد. قلعة مسلمه‌ بر روي‌ يك‌ جريب‌ زمين‌ ساخته‌ شده‌ بود و بيش‌ از 50 ذراع‌ بلندي‌ داشت‌ (ياقوت‌، همان‌، 1/734- 735، 2/278؛ لسترنج‌، .(105 از گفتار ياقوت‌ (همان‌، 1/453) و اربلى‌ (1/96) برمى‌آيد كه‌ باجدا در نيمة اول‌ سدة 7ق‌ همچنان‌ آباد بوده‌ است‌.
از باجدا عالمانى‌ صاحب‌نام‌ برخاسته‌اند، از جملة آنان‌ مى‌توان‌ محمد بن‌ خضر حرّانى‌ باجدي‌، معروف‌ به‌ ابن‌ تيميه‌ (د 622ق‌/1225م‌) را نام‌ برد كه‌ خطيب‌، واعظ و مفتى‌ متنفذ حران‌ و نياي‌ بزرگ‌ تقى‌الدين‌ ابن‌ تيميه‌ بود (ياقوت‌، اربلى‌، همانجاها).
باجدا همچنين‌ نام‌ قريه‌اي‌ از توابع‌ بغداد بود كه‌ عالمانى‌ همچون‌ سلامة بن‌ سليمان‌ سلمى‌ باجدايى‌ مُقري‌ به‌ آنجا منسوبند (سمعانى‌، 2/12؛ ياقوت‌، المشترك‌، 32).
مآخذ: ادريسى‌، محمد، نزهة المشتاق‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ اربلى‌، مبارك‌، تاريخ‌ اربل‌، به‌ كوشش‌ سامى‌ خماس‌ صقار، بغداد، 1980م‌؛ بلاذري‌، احمد، فتوح‌البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌،1383ق‌/1963م‌؛ياقوت‌، بلدان‌؛ همو، المشترك‌، به‌ كوشش‌ ووستنفلد، گوتينگن‌، 1846م‌؛ نيز:
EI 2 ; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.
محمدرضا ناجى‌