باب‌ِ دَفْتَرْداري‌، عنوانى‌ در تشكيلات‌ اداري‌ دولت‌ عثمانى‌ كه‌ بر مؤسسات‌ مالى‌ دولتى‌ اطلاق‌ مى‌گرديد. رئيس‌ اين‌ تشكيلات‌ را «دفتردار» مى‌خواندند كه‌ معادل‌ عنوان‌ «مستوفى‌» در دولتهاي‌ شرق‌ اسلامى‌ است‌ (پاكالين‌، ؛ I/411 اوزون‌ چارشيلى‌، .(325 ايلخانيان‌ نيز اين‌ عنوان‌ اخير را پذيرفته‌ بودند و صاحب‌ دفتر ممالك‌ را «مستوفى‌ الممالك‌» مى‌ناميدند كه‌ با همكاري‌ مستوفيان‌ به‌ امور مالى‌ ايالات‌ رسيدگى‌ مى‌كرد. اين‌ اداره‌ را «دفترداري‌ ممالك‌» مى‌گفتند (پاكالين‌، ؛ I/412 «دائرةالمعارف‌...2»، .(176
تاريخ‌ دقيق‌ رواج‌ اصطلاح‌ باب‌ دفترداري‌ در حكومت‌ عثمانى‌ معلوم‌ نيست‌ (پاكالين‌، ؛ I/414 اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا). به‌ نوشتة پاكالين‌(همانجا)،اصطلاح‌ دفتردار كه‌در قانون‌نامة سلطان‌محمد فاتح‌ آمده‌، در سلجوق‌نامة على‌ يازجى‌زاده‌ - كه‌ در نيمة اول‌ قرن‌ 9ق‌ نوشته‌ شده‌ است‌ - نيز به‌ چشم‌ مى‌خورد. از اين‌رو، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ در اوايل‌ قرن‌ 9ق‌ اين‌ نام‌، همراه‌ با تشكيلات‌ آن‌، در حكومت‌ عثمانى‌ وجود داشته‌ است‌ (نيزنك: اوزون‌ چارشيلى‌، .(326 تا زمان‌ بايزيد دوم‌، يعنى‌ اواخر نيمة دوم‌ قرن‌ 9ق‌ تنها يك‌ سردفتردار كه‌ چند دفتردار زيردست‌ داشت‌، تمام‌ امور مالى‌ را اداره‌ مى‌كرد (كوپريلى‌زاده‌، 201 ؛ «دائرةالمعارف‌»، همانجا) و دربرابر سلطان‌ مسئول‌ بود (پاكالين‌، همانجا) و به‌ موجب‌ قانون‌، در مسائل‌ مهم‌ مالى‌ با وزير اعظم‌ مشاوره‌ مى‌كرد (كوپريلى‌زاده‌، 202 ؛ پاكالين‌، .(I/417 با توسعة تشكيلات‌ ديوان‌ عثمانى‌، امور مالى‌ به‌ دودفترداري‌ تفكيك‌ شد كه‌ از سوي‌ دو دفتردار اداره‌ مى‌شد: يكى‌ دفتردار روملى‌ كه‌ به‌ او سردفتردار مى‌گفتند و ديگري‌ دفتردار آناتولى‌ كه‌ مسئول‌ معامله‌ها و املاك‌ خاصه‌ بود («دائرةالمعارف‌»، همانجا؛ پاكالين‌، .(I/414 از اواسط قرن‌ 11ق‌/17م‌ سردفترداري‌ روملى‌ به‌ نام‌ دفترداري‌ شق‌ اول‌، و دفترداري‌ آناتولى‌ به‌ نام‌ دفترداري‌ شق‌ ثانى‌ نام‌گذاري‌ شد (همانجا؛ اوزون‌ چارشيلى‌، .(332
پس‌ از استيلاي‌ سلطان‌ سليم‌ بر آناتولى‌ شرقى‌ و سوريه‌، به‌ سبب‌ آنكه‌ اين‌ سرزمينها دور از دولت‌ مركزي‌ واقع‌ شده‌ بودند، دايره‌اي‌ ديگر به‌ نام‌ دفترداري‌ عرب‌ و عجم‌ در مركز حلب‌ تشكيل‌ شد. در نيمة دوم‌ قرن‌ 10ق‌/16م‌ بنا به‌ ضرورتهايى‌ دفترداري‌ به‌ شعبه‌ها يا «اقلام‌» متعدد تجزيه‌ شد (نك: پاكالين‌، همانجا؛ اوزون‌ چارشيلى‌، 330 ، 328 ، 327 ؛ «دائرةالمعارف‌»، همانجا). وظايف‌، حدود اختيارات‌، مقام‌، رتبه‌ و جايگاه‌ دفترداران‌ در قانون‌نامه‌ آمده‌ است‌ (نك: II/83 , 2 EI؛ پاكالين‌، ؛ I/416 كوپريلى‌زاده‌، همانجا).
عنوان‌ دفتردار از 1253ق‌/1837م‌ از ميان‌ رفت‌ و «ناظرماليه‌» جايگزين‌ آن‌ شد (پاكالين‌، .(I/418 يكى‌ از وظايف‌ دفترداري‌ بررسى‌ عيار مسكوكات‌ طلا و نقره‌ بود. متصدي‌ اين‌ شغل‌ را سروزنه‌دار (وزنه‌دار باشى‌) مى‌ناميدند كه‌ 221 نفر به‌ عنوان‌ كاتب‌، شاگرد، كاتب‌ احكام‌ ماليه‌ و خزينه‌دار زيردست‌ او به‌ كار مى‌پرداختند (نك: اوزون‌ چارشيلى‌، 336 ؛ «دائرةالمعارف‌»، .(177
براثر توسعةمتصرفات‌دولت‌عثمانى‌ وادارات‌آن‌، «باب‌ دفترداري‌» - كه‌ مى‌توان‌ آن‌ را دائرة نظارت‌ مالى‌ يا وزارت‌ ماليه‌ گفت‌ - تشكيل‌ گرديد و كلية معاملات‌ مالى‌ دولتى‌ در ديوان‌ دفتردار (باب‌دفتردار) صورت‌ مى‌گرفت‌ (پاكالين‌، ؛ I/412,415 دائرةالمعارف‌، همانجا). تمام‌ احكام‌ مالى‌ (برات‌، فرمان‌) در باب‌دفتردار نوشته‌ مى‌شد و هر دفتردار پشت‌ اوراق‌ و احكام‌ صادره‌ از دفتر خود را امضا مى‌كرد. از اواسط قرن‌ 11ق‌/17م‌ پشت‌ تمام‌ احكامى‌ را كه‌ از ماليه‌ صادر مى‌شد، سردفتردار امضا مى‌كرد و تنها احكام‌ و ابلاغهايى‌ كه‌ از باب‌ دفتردار، بيرون‌ مى‌آمد و توسط سردفتردار امضا مى‌شد، ضمانت‌ اجرايى‌ داشت‌ و در حكم‌ قانون‌ بود (پاكالين‌، ؛ I/415 «دائرةالمعارف‌»، همانجا). در نيمة اول‌ قرن‌ 12ق‌/18م‌ نيز شمعدانى‌زاده‌ از باب‌ دفتري‌ ياد كرده‌ است‌ (نك: اوزون‌ چارشيلى‌، .(334-335 دفترداران‌ موظف‌ بودند كه‌ سالى‌ يك‌بار تمام‌ درآمدها و هزينه‌ها، يعنى‌ در واقع‌ بودجة دولت‌ را به‌ حاكم‌ ارائه‌ دهند (كوپريلى‌زاده‌، 203 ؛ قس‌: 2 EI، همانجا).
مآخذ:
2 ; K N pr O l O zade, M.F., T O rk hukuk ve iktisat tarihi mecmuas o , Istanbul, 1931; Osmanl o tarihi ansiklopedisi, Istanbul, Ihlas matbaacilik ; Pakal o n , M , Z . , Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O , Istanbul, 1983; Uzun 5 ar s o l o , I. H., Osmanl o devletinin merkez ve bahriye teskil @ t o , Ankara, 1984.
ابوالحسن‌ ديانت‌