بابا لُقْمان، مَقْبَره، آرامگاه منسوب به بابالقمان سرخسى، عارف مشهور سدة
4ق، در حومة سرخس. بابالقمان با بسياري از مشايخ صوفيه همچون ابوسعيد
ابوالخير و ابوالفضل سرخسى معاصر و
معاشر بوده است. ابوسعيد او را بسيار ارج مىنهاد و بزرگ مىداشت. رفتار
ملامتى گونة وي، سبب گشته بود تا نام او را در ميان عقلاي مجانين در شمار
آورند (نك: محمد ابن منور، 24- 25؛ جامى، 301- 303). ظاهراً در دورة سلجوقى به
سبب اعتقاد مردم به وي (نك: منشى، 43؛ بامداد، 35-36)، براي مدفن او بنايى
پايهريزي شد كه بايد آن را نخستين شالودة مقبرة كنونى دانست (مشكوتى، 108؛
بامداد، 33-34؛ منشى، 42-43؛ پوپ، .(III/1076 به عنوان قديمترين سند موجود
دربارة اين مقبره، بايد از كتيبهاي ياد كرد كه در متن آن به تاريخ 757ق
اشاره شده است (مشكوتى، 109؛ پوپ، همانجا).
عبدالله قاجار در 1311ق عكسى از اين آرامگاه گرفته، و ابوالخير قاجار در ذيل
آن آگاهيهايى دربارة ويژگيهاي بنا نوشته است. برپاية گزارش او بنا در نيم
فرسنگى سرخس، در كنار كشف رود و هريرود قرار دارد. در صحن بقعه و زير گنبد
جاي دو قبر ديده مىشود: يكى پا برجا، اما بدون نام و نشان و ديگري منهدم
شده است. آرامگاه در كمال استادي ساخته شده است و به هنگام آبادانى،
ابنية متعددي در اطراف آن ساخته بودهاند. تصوير ياد شده نشان مىدهد كه
هنوز كتيبههايمتعددي كه استادانه گچبري
شده، بر پيشانى و اطراف در ورودي آرامگاه وجود داشته است و هماكنون نيز
بخشهايى از آنها برجاست. متن كتيبة اصلى بنا كه درون طاق درگاه مقبره
گچبري شده، چنين است: «فى اتمام عمل هذا البقاع خدام شيخ الاسلام
اعظم... محمد ابن محمد لقمان... فى شهور سنة سبع و خمسين و سبع مائه».
كتيبة ديگري بدين مضمون: «هذا البقعة لاميرالكبير... امير محمد خوارزم...» بر
بنا موجود است كه احتمالاً با قبر دوم درون بقعه مىتواند مربوط باشد. سورة
جمعه، آياتى از سورة آلعمران و جز آن از كتيبههايى است كه بر جاي جاي
درون طاق درگاه نقش بسته بوده است. اين آرامگاه درگذشته به نام
«الغباباناصري» شهرت داشته است (منشى، 42).
اين بناي مربع شكل و مستحكم با آجر و ملات گچ با ديوارهاي ستبر به عرض
بيش از 3 متر در دو طبقه ساخته شده است (بامداد، همانجا).
گنبد دو پوشة آجري كم خيز مقبره برگريوي مدور و بر روي قاعدهاي چند ضلعى
قرار گرفته، و بر بدنة هر يك از اضلاع آن نورگيرهايى براي روشنايى درون
گنبد تعبيه شده است. اين گنبد سنگين به همراه مجموعة ساختمان زيرين آن،
به شكلى بسيار زيبا ساخته شده، و شامل نمونههاي گوناگون از تزيينات آجري
است كه بر روي بدنة ساختمان نصب شده است (مشكوتى، 108-109؛ پوپ، همانجا).
افزون بر تزيينات آجري اين بنا، مىتوان به گچبري و كاشىكاريهاي زيباي
آن اشاره كرد كه نمونههاي آن هنوز بر سر در آرامگاه باقى است.
اين بنا، در مقايسه با آرامگاه سلطان سنجر سلجوقى (د 552ق) در مرو، داراي
شباهتهاي كلى است، و نيز از نظر تزيينات داخلى با گنبد هارونيه در طوس
(اوايل قرن 8ق) همخوانى بسيار دارد (نك: همانجاها). در اين بناها نقش پيش
طاقها اهميت تازهاي پيدا كرده كه ميراث معماري دورة سلجوقى است
(هيلنبراند، 294 و اين خود مىتواند احتمال ساخت بناي نخستين مقبرة بابالقمان
را در اين دوره بيشتر كند؛ به ويژه مقايسة ميان فيلپوشهاي به كار رفته در
مقبرة بابالقمان با مقبرة منسوب به طاووس در ابرقو و مسجد عبدالله نائين،
پايان قرن 7ق، اين مطلب را به خوبى آشكار مىسازد. با وجود ريختگيها و
آسيبهايى كه فيلپوشها ديدهاند، لطمهاي به گنبد وارد نشده است (گدار، 269
.(IV(2)/267,
آرامگاه بابالقمان چنانكه از كتيبههاي آن بر مىآيد، در 757ق افزون بر
تعمير و نوسازي و افزودن انواع آرايهها و كتيبهها گسترش نيز يافته است و
ايوانى بلند و پرآذين در سمت شمالى بنا ساخته شده كه مدخل آرامگاه است.
ايوان تازه به سبب ارتفاع بسيار و فراخى دهانة طاق و تزيينات كاشىكاري،
اين بنا را به صورت يكى از آثار شكوهمند معماري ايران درآورده (مشكوتى،
همانجا)، چنانكه امروزه نيز بازماندة نيمه ويران آن گوياي عظمت بنا در
روزگار آبادانى است.
تعميرات و نگاهداري: از 1333ش بناي آرامگاه موردتوجه قرار گرفت (نك: بامداد،
همانجا) و كوشش براي حفظ و مرمت بنا از 1360ش آغاز شد. رطوبتزدايى و
استحكامبخشى بنا، مرمت نقاط داخلى و خارجى، حفاظت از كتيبههاي سر در،
پاكسازي محوطة خارجى، مهار كردن گنبد داخلى، تعمير و تهية مقدمات تكميل گنبد
خارجى، بخشى از اقداماتى است كه تاكنون به وسيلة سازمان ميراث فرهنگى
براي نگهداري و بازسازي بنا صورت گرفته است. اين بنا به شمارة 165 در
فهرست بناهاي تاريخى به ثبت رسيده است (مشكوتى، 108).
مآخذ: بامداد، مهدي، آثار تاريخى كلات و سرخس، تهران، 1344ش؛ جامى،
عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدي، تهران، 1370ش؛ محمد بن
منور، اسرار التوحيد، به كوشش محمدرضا شفيعى كدكنى، تهران، 1366ش؛ مشكوتى،
نصرالله، فهرست بناهاي تاريخى و اماكن باستانى ايران، تهران، 1349ش؛
منشى، محمدعلى، سفرنامة ركنالدوله به سرخس، به كوشش محمد گلبن، تهران،
1356ش؛ نيز:
Godard, A., P th ? r- E Ir ? n, Haarlem, 1949; Hillenbrand, R., Islamic
Architecture, Edinburgh, 1994; Pope, A.U., A Survey of Persian Art, Tehran,
etc., 1967.
مهبانو عليزاده