باباقاسِم‌، مَقْبَره‌، مزار باباقاسم‌ اصفهانى‌، از عارفان‌ سدة 8ق‌/14م‌، واقع‌ در محلة شهشهان‌ اصفهان‌. برپاية كتيبة سردر ورودي‌، اين‌ آرامگاه‌ در 741ق‌/1340م‌ توسط سليمان‌ بن‌ ابى‌ الحسن‌ بن‌ طالوت‌ دامغانى‌، از پيروان‌ باباقاسم‌ براي‌ او ساخته‌ شده‌ است‌ (نك: اصفهانى‌، 73؛رفيعى‌،785-786؛گدار،«مقبره‌ و مدرسه‌...1»، 165 ،«مقبره‌...2»، .(38
سبك‌ معماري‌ بنا مشتركاتى‌ در عناصر و جزئيات‌ معماري‌ با بناهاي‌ دورة پيشين‌ دارد، اما حجم‌ آن‌ كاهش‌ يافته‌، و بر ارتفاع‌ بنا تأكيدي‌ آگاهانه‌ شده‌ است‌؛ كالبد بنا نيز سبك‌تر، نازك‌تر و ظريف‌تر شده‌ است‌. بقعة باباقاسم‌ به‌ سبب‌ دارابودن‌ تمام‌ ويژگيهاي‌ معماري‌ عصر ايلخانى‌، يكى‌ از نمونه‌هاي‌ نفيس‌ آرامگاههاي‌ اين‌ زمان‌ است‌ (نك: ويلبر، 76-77 33, ,31 ؛ گدار، همانجا؛ هيلنبراند، 294 .(286,
آرامگاه‌ در اصل‌ از دو فضاي‌ مستقل‌ تشكيل‌ مى‌شود. نقشة خارجى‌ بناي‌ اصلى‌ و جلوي‌، مستطيل‌ شكل‌ با گنبد هرمى‌ 8 بر است‌ و در داخل‌، مستطيل‌ شكل‌ با فرو رفتگيهايى‌ در هر 4 ضلع‌ با پوشش‌ گنبد نيم‌كروي‌؛ بناي‌ پشتى‌ با نقشه‌اي‌ به‌ شكل‌ 8 ضلعى‌ بوده‌ است‌ و به‌ وسيلة راهروي‌ با يك‌ انحنا از جبهة جنوب‌ شرقى‌ بناي‌ اصلى‌ دو بنا به‌ هم‌ راه‌ مى‌يافتند؛ بر اثر ويرانى‌ بناي‌ پشتى‌ و بازسازي‌ آن‌ در سدة اخير تغييراتى‌ پديد آمده‌، و از آن‌ جمله‌ نقشة 8 ضلعى‌ به‌ مستطيل‌ تبديل‌ شده‌ است‌. كف‌سازي‌ بنا نيز با بناي‌ اصلى‌ اختلاف‌ سطح‌ پيدا كرده‌، و راه‌ ارتباطى‌ اصلى‌ دو بنا از ميان‌ رفته‌ است‌. اكنون‌ درگاهى‌ كوتاه‌ با دو پله‌ واقع‌ در ميان‌ ضلع‌ شرقى‌ بناي‌ اصلى‌ آنها را به‌ هم‌ مى‌پيوندد (نك: گدار، «مقبره‌ و
مقبرة بابا قاسم‌
مدرسه‌»، 168 -167 ؛ هيلنبراند، 282 ,278 -277 ؛ تحقيقات‌ ميدانى‌).
نماي‌ خارجى‌ گنبد دو پوستة هرمى‌، بر گردنى‌ 8 وجهى‌ قرار گرفته‌، و با پوشش‌ كاشى‌ فيروزه‌اي‌، مزين‌ به‌ كتيبه‌هايى‌ به‌ خط بنّايى‌ لاجوردي‌ بر پيرامون‌ گردن‌ و تركها آرايش‌ يافته‌ است‌. پوپ‌ بر آن‌ است‌ كه‌ اين‌ گنبد را شايد در سدة 9ق‌/15م‌ ساخته‌ باشند (نك: دانشنامه‌...،1/46-47؛ هنرفر، 310، 878؛ ويلبر، 182 ؛ پوپ‌، «معماري‌...1»، 1099 ؛ تحقيقات‌ ميدانى‌).
بناي‌ آرامگاه‌ هم‌سطح‌ گذرگاهى‌ كه‌ از پيش‌ وجود داشته‌، برآورده‌ شده‌ است‌، اما با گذشت‌ سده‌ها سطح‌ گذر بالاآمده‌، و اكنون‌ ورود به‌ آن‌ به‌ وسيلة دو پله‌ از خيابان‌ امكان‌پذير است‌. ورودي‌ بنا واقع‌ در ضلع‌ شمالى‌، مزين‌ به‌ كاشى‌ معرق‌ است‌ كه‌ نمايشگر پيشرفت‌ فن‌آوري‌ و طراحى‌ رنگ‌ اينگونه‌ كاشى‌ در سدة 8ق‌/14م‌ است‌. حاشيه‌هاي‌ كتيبه‌ با گل‌ و بته‌ و اسليميهاي‌ موزون‌ و درشت‌ در هم‌ آميخته‌، و رنگ‌ سبز و قهوه‌اي‌ ارغوانى‌ فام‌ به‌ رنگهاي‌ معرق‌ افزوده‌ شده‌ است‌. بر پيشانى‌ اين‌ سردر با طاق‌ تيزه‌دار و مقرنس‌ كاري‌، دو كتيبة تاريخى‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ سفيد بر زمينة لاجوردي‌ نقش‌ بسته‌ است‌. يكى‌ از آن‌ دو حاوي‌ نام‌ بانى‌ و تاريخ‌ احداث‌ بناست‌ و ديگري‌ تاريخ‌ تعمير بنا در 1044ق‌/ 1634م‌ با رقم‌ محمدرضا امامى‌، كتيبه‌نگار معروف‌ را در بردارد. سردر كاشى‌كاري‌، درِ چوبى‌ دو لتى‌ منبت‌كاري‌ ورودي‌ بنا را احاطه‌ كرده‌، و هر لت‌ در به‌ لوحهاي‌ قاب‌بندي‌ شده‌ تقسيم‌ شده‌ است‌ و بر دو لوح‌ بالا عبارات‌ «عنايةالازليه‌» و «كفاية الابديه‌» به‌ قلم‌ ثلث‌ بر زمينة گل‌ و برگ‌ نقش‌ بسته‌ است‌.
گنبد نيمه‌ كروي‌ داخل‌ آرامگاه‌ بر پاية مربع‌ استوار است‌ كه‌ با گوشه‌سازي‌ سكنج‌ مرحلة انتقالى‌ 8 ضلعى‌، شكل‌ گرفته‌، و پاية مربع‌ را به‌ شكل‌ دايره‌اي‌ براي‌ برپايى‌ گنبد آماده‌ ساخته‌ است‌. در ميان‌ هر يك‌ از 4 ضلع‌ در فضاي‌ ميان‌ دو سكنج‌، نورگيري‌ مشبك‌ تعبيه‌ شده‌ است‌؛ بر فراز مرحلة انتقالى‌ يك‌ 16 ضلعى‌ ايجاد شده‌، و ستارة 8 پر بزرگ‌ مقرنس‌كاري‌ را در ميان‌ گرفته‌ كه‌ در مركز آن‌ ستارة 8 پري‌ از آجر لعابدار فيروزه‌اي‌ قرار گرفته‌ است‌. مقرنس‌ كاري‌ گنبد بسيار مشابه‌ نمونه‌هاي‌ نخستين‌ است‌. آجركاري‌ خفته‌ و راسته‌ و جناقى‌، مقرنسها و تركيب‌ آنها با آجر لعابدار فيروزه‌اي‌ يكى‌ از زيباترين‌ نمونه‌هاي‌ اينگونه‌ گنبدها را پديد آورده‌ است‌ (ويلبر، 74 ؛ هنرفر، 311-312؛ دانشنامه‌، همانجا؛ ديماند، 204 ؛ اسكرس‌، 280 ؛ X/350 ؛ EWA, تحقيقات‌ ميدانى‌).
پاية مربع‌ گنبد آراسته‌ به‌ كتيبه‌اي‌ معرق‌ است‌ كه‌ حاوي‌ آيات‌ 1 تا 5 سورة اسراء است‌ و به‌ قلم‌ ثلث‌ سفيد بر زمينة لاجوردي‌ نوشته‌ شده‌ است‌. كتيبة دوم‌ معرق‌ همانند كتيبة دور گنبد، در پايين‌ آن‌ و بر سر طاق‌ ضلع‌ جنوبى‌ نقش‌ بسته‌ است‌؛ در اينجا نام‌ بانى‌ آرامگاه‌ با القاب‌ وي‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد. در ضلع‌ جنوبى‌ آرامگاه‌ محرابى‌ از كاشى‌ تعبيه‌ شده‌ كه‌ بخش‌ اعظم‌ اطراف‌ آن‌ از ميان‌ رفته‌ است‌، اما آنچه‌ باقى‌ مانده‌، همانند دو كتيبه‌ با معرق‌كاري‌ زينت‌ يافته‌ است‌. قسمت‌ فوقانى‌ طاق‌نماي‌ كوچك‌ محراب‌ و لچكيهاي‌ آن‌ كاشى‌ كاري‌ با طرح‌ گياهى‌ است‌ و بر پيشانى‌ آن‌ كتيبه‌اي‌ بنّايى‌ با عبارت‌ «الله‌ اكبر» نقش‌ بسته‌ است‌. ديوارهاي‌ جانبى‌ آستانة بنا نيز داراي‌ تزيين‌ توپيهاي‌ گچى‌ است‌ (نك: ويلبر، همانجا؛ گدار، «مقبره‌ و مدرسه‌»، 166 ، «مقبره‌»، تصوير 13 ؛ پوپ‌، «تزيينات‌...2»، 1328 ؛ ديماند، 205 ؛ تحقيقات‌ ميدانى‌).
در ضلع‌ شمالى‌ دو سنگ‌ گور قرار دارد: يكى‌ از آن‌ دو داراي‌ تاريخ‌ 985ق‌ و متعلق‌ به‌ پهلوان‌ ميرزا على‌ است‌ و ديگري‌ از آن‌ِ شخصى‌ است‌ به‌ نام‌ خطيب‌ با تاريخ‌ 1279ق‌ (گدار، همان‌، 42 ؛ تحقيقات‌ ميدانى‌).
مآخذ: اصفهانى‌، محمدمهدي‌، نصف‌جهان‌ فى‌ تعريف‌ الاصفهان‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340ش‌؛ دانشنامة جهان‌ اسلام‌، تهران‌، 1375ش‌؛ رفيعى‌ مهرآبادي‌، ابوالقاسم‌، آثار ملى‌ اصفهان‌، تهران‌، 1352ش‌؛ هنرفر، لطف‌الله‌، گنجينة آثار تاريخى‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1344ش‌؛ تحقيقات‌ ميدانى‌ مؤلف‌؛ نيز:
, M. S., A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958; EWA; Godard, A., X Le Tombeau de B ? b ? K ? sem n , P th ? r - E ) r ? n, Haarlem, 1937, vol. II(1); id, X Le Tombeau de B ? b ? K ? sem et la Madrasa Im ? m / n , ibid, 1949, vol. IV(1); Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh,1994; Pope,A.U., X Architectural Ornament n , X Islamic Architecture, Fourteenth Century n , A Survey of Persion Art, London, 1967, vol. III; Scarce, J., X Tilework n , The Arts of Persia, Ahmedabad, 1990; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran, The Ilkh ? nid Period, Princeton, 1955.
يدالله‌ غلامى‌