بابا تُنْبُكْتى‌، احمد بابا بن‌ احمد صنهاجى‌ ماسنى‌ (963-1032 يا 1036ق‌/1556-1623 يا 1627م‌)، رجال‌شناس‌ و فقيه‌ مالكى‌ بلاد سودان‌. نياكان‌ احمدبابا از بربرهاي‌ صنهاجه‌ بودند و به‌ خاندان‌ آل‌ اقيت‌ از قبيلة مَسّوفه‌ تعلق‌ داشتند. وي‌ در شهر تنبكتو1 به‌ دنيا آمد و همانجا به‌ تحصيل‌ پرداخت‌ و در مدت‌ كوتاهى‌ مدارج‌ علمى‌ را طى‌ كرد. خانوادة او اهل‌ فضل‌ و دانش‌ بودند و مدتها رهبري‌ مذهبى‌ و امر قضا را بر عهده‌ داشتند (محبى‌، 1/170؛ مخلوف‌، 298؛ كتانى‌، 1/114؛ مراكشى‌، 2/99). از برجسته‌ترين‌ استادان‌ وي‌، پدرش‌ (929-999ق‌) بود كه‌ حديث‌ و منطق‌ را نزد او فراگرفت‌. احمدبابا نزد عمويش‌ ابوبكر نحو آموخت‌؛ همچنين‌ تفسير، حديث‌، فقه‌، اصول‌، ادبيات‌ عرب‌ و تصوف‌ را از شيخ‌ بغيع‌ (930-1002ق‌) فراگرفت‌ و همو بود كه‌ تأثير علمى‌ شگرفى‌ بر بابا تنبكتى‌ گذاشت‌ (محبى‌، مخلوف‌، همانجاها؛ مراكشى‌، 2/100).
در زمان‌ حكومت‌ احمد المنصور (956-1012ق‌/1549-1603م‌) بر مراكش‌، و تصرف‌ تنبكتو به‌ فرماندهى‌ محمود زرقون‌، باباتنبكتى‌ و عشيرة او به‌ سبب‌ مخالفت‌ با حكومت‌ مركزي‌ دستگير، و به‌ مراكش‌ منتقل‌ شدند. وي‌ در مراكش‌ به‌ زندان‌ افتاد و از 1002ق‌ تا 1004ق‌ در حبس‌ به‌ سر برد و سرانجام‌ با اين‌ تعهد كه‌ به‌ زادگاهش‌ باز نگردد، از زندان‌ آزاد شد. بابا تنبكتى‌ در مراكش‌ از جايگاه‌ علمى‌ شايسته‌اي‌ برخوردار شد، آنچنانكه‌ از او تقاضا كردند تا در جامع‌الشرفا در مراكش‌ تدريس‌ نمايد. طلاب‌ از هر سو به‌ او روي‌ آوردند و حتى‌ چند تن‌ از بزرگان‌ و مشايخ‌ چون‌ ابوالقاسم‌ ابن‌ ابى‌ نعيم‌، قاضى‌ ابوالعباس‌ مكناسى‌، شيخ‌ رجراجى‌، محمدبن‌ يعقوب‌ مراكشى‌، شهاب‌ مقري‌ و ابن‌ ابى‌ العافيه‌ نزد او دانش‌ آموختند (محبى‌، 1/171- 172؛ ابن‌ ابى‌ دينار، 11؛ وفرانى‌، 97؛ سلاوي‌، 5/130؛ مخلوف‌، 298-299؛ مراكشى‌، 2/101-102). در همين‌ دوران‌ تبعيد بود كه‌ بابا تنبكتى‌ مشهورترين‌ اثر رجالى‌ خود به‌ نام‌ نيل‌ الابتهاج‌ را تكميل‌ كرد و خلاصة آن‌ را با عنوان‌ كفايةالمحتاج‌ كه‌ به‌ شرح‌ حال‌ علماي‌ مالكى‌ اختصاص‌ دارد، تأليف‌ نمود (عنان‌، 1/256، 356-357).
تبعيد او تا زمان‌ درگذشت‌ احمد المنصور ادامه‌ داشت‌ و سپس‌ فرزند و جانشين‌ او زيدان‌ به‌ بابا تنبكتى‌ و عشيره‌اش‌ اجازه‌ بازگشت‌ به‌ وطن‌ داد. از سالهاي‌ 1014ق‌ و 1015ق‌ به‌ عنوان‌ سال‌ بازگشت‌ آنان‌ به‌ تنبكتو ياد شده‌ است‌ (قادري‌، 87؛ قس‌: هرامه‌، 1/14- 15). وي‌ تا آخر عمر در زادگاهش‌ به‌ تعليم‌ پرداخت‌ و سرانجام‌ در همانجا نيز درگذشت‌ (محبى‌، 1/172؛ قادري‌، 87 - 88).
آثار: افزون‌ بر 40 اثر در موضوعات‌ مختلف‌ نحو، فقه‌، اصول‌، رجال‌ و تصوف‌ به‌ بابا تنبكتى‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ كه‌ از آن‌ ميان‌، آثار برجاي‌ مانده‌ اينهاست‌:
الف‌ - چاپى‌: 1. نيل‌ الابتهاج‌ بتطريز الديباج‌، معروف‌ترين‌ اثر مؤلف‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ در 1005ق‌ و زمانى‌ كه‌ او در مراكش‌ در تبعيد به‌ سر مى‌برد، تكميل‌ شده‌ است‌ و به‌ تصريح‌ مؤلف‌، مستدرك‌ و تكمله‌اي‌ بر كتاب‌ الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ (ه م‌) است‌. اين‌ كتاب‌ نخستين‌ بار در 1317ق‌/1899م‌ در فاس‌ منتشر گرديد؛ سپس‌ ميان‌ سالهاي‌ 1329 و 1351ق‌ در حاشية الديباج‌المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ در قاهره‌ به‌ طبع‌ رسيد و سرانجام‌ به‌ كوشش‌ عبدالحميد عبدالله‌ هرامه‌ در 1989م‌ در طرابلس‌ چاپ‌ شد. ترجمة اسپانيايى‌ كتاب‌ نيز همراه‌ با متن‌ اصلى‌ آن‌ در 1865م‌ در اسپانيا به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2. مجموعة رسائل‌ شامل‌ «ارشاد الواقف‌ لمعنى‌ نية الحالف‌»، «فتح‌ الرزاق‌ فى‌ مسألة الشك‌ فى‌ الطلاق‌»، «افهام‌ السامع‌ بمعنى‌ قول‌ الشيخ‌ خليل‌ فى‌ النكاح‌ بالمنافع‌» و «انفس‌ الاعلاق‌ فى‌ فتح‌ الاستغلاق‌ من‌ فهم‌ كلام‌ خليل‌ فى‌ درك‌ الصداق‌» كه‌ در 1307ق‌ در فاس‌ منتشر شده‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: 1. كفاية المحتاج‌، گزيدة نيل‌ الابتهاج‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ متعددي‌ از آن‌ باقى‌ مانده‌ است‌ (مثلاً نك: عنان‌، 1/256؛ GAL, II/716 S, GAL, 618; )؛ II/226, 2. جلب‌ النعمة و دفع‌ النقمة بمجانبة الولاة الظلمة ، GAL,S) همانجا)؛ 3. حكم‌ بيع‌ العبيد المجلوبين‌ من‌ السودان‌ (علوش‌، 2(1)/273)؛ 4. منن‌ الرب‌ الجليل‌، در شرح‌ مختصر خليل‌ (همو، 2(1)/289-290؛ محبى‌، 1/171)؛ 5. اللا¸لى‌ السندسية فى‌ الفضائل‌ السنوسية ( فهرست‌...،2(4)/351؛ ، GAL,S همانجا). 6. مرآة التعريف‌ بفضل‌ العلم‌ الشريف‌، كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در مركز احمد بابا سودانى‌ در تنبكتو موجود است‌ (نك: هرامه‌، 1/18؛ براي‌ برخى‌ ديگر از آثار خطى‌، نك: عنان‌، 1/97؛ هرامه‌، نيز ، GAL,S همانجاها؛ GAL, ؛ II/618-619 براي‌ آثار يافت‌ نشده‌، نك: بغدادي‌، 1/230، 2/136، 211، 585، 677 - 678؛ هرامه‌، 1/17- 18).
شايان‌ توجه‌ است‌ كه‌ در برخى‌ از رساله‌هاي‌ او، بازتاب‌ انديشة سياسى‌ و اجتماعى‌، و نگاه‌ خاص‌ او به‌ مسائل‌ و مشكلات‌ مردم‌ بلاد سودان‌ آشكارا ديده‌ مى‌شود.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ دينار، محمد، المؤنس‌، به‌ كوشش‌ محمد شمّام‌، تونس‌، 1387ق‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ سلاوي‌، احمد، الاستقصاء، به‌ كوشش‌ جعفر ناصري‌ و محمد ناصري‌، دارالبيضا، 1955م‌؛ علوش‌، ي‌. س‌. و عبدالله‌ رجراجى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية، رباط، 1954م‌؛ عنان‌، محمد عبدالله‌، فهارس‌ الخزانة الملكية، رباط، 1400ق‌/ 1980م‌؛ فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1390ق‌/1970م‌؛ قادري‌، محمد، التقاط الدرر، به‌ كوشش‌ هاشم‌ علوي‌ قاسمى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ كتانى‌، عبدالحى‌، فهرس‌ الفهارس‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ محبى‌ دمشقى‌، محمدامين‌، خلاصة الاثر، قاهره‌، 1284ق‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، قاهره‌، 1350ق‌؛ مراكشى‌، عباس‌، الاعلام‌ بمن‌ حل‌ مراكش‌ و اغمات‌ من‌ الاعلام‌، فاس‌، 1355ق‌/ 1936م‌؛ وفرانى‌، محمد، نزهة الحادي‌ باخبار ملوك‌ القرن‌ الحادي‌، به‌ كوشش‌ هوداس‌، رباط، مكتبة الطالب‌؛ هرامه‌، عبدالحميد عبدالله‌، مقدمه‌ بر نيل‌ الابتهاج‌ بابا تنبكتى‌، طرابلس‌، 1409ق‌/1989م‌؛ نيز: GAL,S. GAL;
حميد گوينده‌