ايوانُف، ولاديمير الكسيويچ (1886-1970م/1265-1349ش)، شرقشناس روسى
تبار و يكى از محققان برجستة تاريخ و مذهب اسماعيليه. رشتة اصلى مطالعات او،
زبانهاي ايرانى و به ويژه لهجههاي فارسى بود (دفتري، «كتابشناسى...3» 55
، «اسماعيليه...4»، .(28
ايوانف نخستين بار در 1910م/1289ش از ايران ديدار كرد و از 1912 تا 1914م در
اين كشور اقامت گزيد (همو، «كتابشناسى»، همانجا). در 1915م در مقام معاونت
كتابداري بخش نسخ خطى شرقى در موزة آسيايى پترزبورگ مشغول به كار شد و در
همين سمت بارها به آسياي مركزي سفر كرد و هزاران نسخة خطى فارسى و عربى
براي آن موزه فراهم آورد. در همين موزه نخستين بار به مجموعهاي از متون
اسماعيلى كه در 1914م توسط زاروبين5، متخصص لهجههاي تاجيكى، جمعآوري شده
بود، دست يافت كه موجب آشنايى او با ادبيات اسماعيلى شد (همو، 665).
ايوانف در 1918م/1297ش روسيه را ترك گفت و ديگر هرگز به سرزمين مادري
بازنگشت (همو، «اسماعيليه»، همانجا). وي پس از ترك روسيه تا 1920م/1299ش در
خراسان اقامت گزيد؛ سپس به تابعيت انگلستان درآمد و بههندوستان رفت.
زندگى 40سالة او در هند همه به تحقيق و همكاري با اسماعيليان آن ديار گذشت؛
چنانكه در تأسيس جامعة اسماعيلى بمبئى در 1946م/1325ش نقش مهمى ايفا كرد و
با آن انجمن و شخص آقاخان به همكاري پرداخت و كتابى دربارة دژهاي الموت
نيز نوشت («ولاديمير...»، 469). در 1922م نخستين اثر مهم اسماعيلى او در آنجا
منتشر شد. وي در اين اثر كه اسماعيليتيكا نام داشت، نخستين بار شماري از
متون اسماعيلى نزاري را انتشار داد. ايوانف در مسير مطالعات خود با بسياري از
اسماعيليان هند و نواحى مجاور، به ويژه بدخشان و جيحون عليا، آشنا شد و از
اين طريق به بسياري از متون اسماعيلى دست يافت. در همين دوره، اولين بار
فهرست جامعى از متون اصيل شاخههاي مختلف فرقة اسماعيليه با عنوان
«راهنماي ادبيات اسماعيلى» منتشر كرد (دفتري، 666؛ همو، «كتابشناسى»، .(56 در
1933م با كمك برخى از دوستان اسماعيلى خود «انجمن تحقيقات اسلامى» بمبئى
را تأسيس كرد و 5 اثر مهم اسماعيلى خود را، بين سالهاي 1933 تا 1942م در
مجموعة انتشارات آن انجمن به چاپ رساند (همانجا). يكى از وجوه مهم تحقيقات
ايوانف آن است كه وي نگرش دانشمندان و محققان پس از خود را دربارة اين
فرقه كه اساساً مبتنى بر منابع مخالفان اسماعيليه بود، تغيير داد و در مسيري
علمى افكند (لويس، 18).
ايوانف يكبار در 1928م/1307ش و ديگربار در 1937م/1316ش، از قلعة الموت ديدار
كرد و در همين سال در ايران آثار مهمى از امامان شاخة نزاري فرقة اسماعيليه
را در قراء انجدان و كهك از نواحى محلات كشف كرد. وي حدود 20 سال بعد، با
حمايت گروه تحقيقاتى اسماعيليان افريقا (مُمبسا) به تحقيق دربارة الموت
پرداخت و نتايج اين تحقيقات را در كتابى تحت عنوان الموت و لمسر در 1960م
منتشر كرد كه هنوز جامعترين بررسى باستانشناسانه و مهمترين مأخذ علمى
دربارة قلاع الموت است. ايوانف در اين مطالعات محل تقريبى قلعة ميمون دژ
را كه مقر ركنالدين خورشاه آخرين خداوند الموت بود و به دست هولاكو سقوط
كرد، نشان داد (دفتري، 666 -667).
تحقيقات اسماعيلى ايوانف تقريباً تمام دورههاي اصلى تاريخ و سير تحول
عقايد اسماعيليان، به ويژه شاخة نزاريه را در بر مىگيرد. وي شماري متون
كهن نزاري را كه همگى به زبان فارسى است، تصحيح، ترجمه و منتشر كرد و به
اين سبب، او را بنيانگذار بىرقيب مطالعات جديد نزاري دانستهاند (همانجا).
آثار منتشر شدة ايوانف به زبانهاي فارسى، عربى، روسى، انگليسى و فرانسه به
145 اثر مىرسد (همو، 668). ايوانف در 1959م/ 1338ش به علت نامساعد بودن آب
و هواي هندوستان به تهران آمد و 11 سال آخر عمر را در اين شهر گذراند و
همانجا درگذشت (براي آثار او، نك: همو، 668 -674، نيز «كتابشناسى»، ff. .(55
مآخذ: دفتري، فرهاد، «ولاديمير ايوانف، استادي در اسماعيليه شناسى»، آينده،
تهران، 1362ش، س 9، شم 8 و 9؛ لويس، برنارد، تاريخ اسماعيليان، ترجمة فريدون
بدرهاي، تهران، 1362ش؛ «ولاديمير ايوانف»، راهنماي كتاب، تهران، 1349، س
13، شم 5 -7؛ نيز:
, F., X Bibliography of the Publications of the Late W.Ivanow n , Islamic
Culture, Hyderabad, 1971, vol. XLV, no. 1; id, The Ism ? q / l / s: Their
History and Doctrines, Cambridge, 1995.
جواد فيروزي