اينانْج‌، حسام‌الدين‌ سنقر (مق 564 يا 565 ق‌/1169 يا 1170م‌)، حاكم‌ ري‌ و از امراي‌ قدرتمند اواخر دورة سلجوقى‌. وي‌ از غلامان‌ سلطان‌ سنجر سلجوقى‌ (حك 511 -552 ق‌) و از دلاوران‌ مشهور سپاه‌ او بود (ابن‌ اثير، 11/184؛ ابن‌ اسفنديار، 92). چون‌ سنجر از غزان‌ شكست‌ خورد، اينانج‌ به‌ ري‌ گريخت‌ و بر آن‌ ولايت‌ چيره‌ شد و به‌ اطاعت‌ سلطان‌ محمد بن‌ محمود سلجوقى‌ فرمانرواي‌ همدان‌ و اصفهان‌ گردن‌ نهاد (ابن‌ اثير، همانجا؛ ظهيرالدين‌، 67).
پس‌ از مرگ‌ سلطان‌ محمد در 554 ق‌/1159م‌ اينانج‌ بر نواحى‌ مجاور ري‌ نيز مستولى‌ شد و نيرويش‌ چنان‌ فزونى‌ گرفت‌ كه‌ به‌ گفتة بنداري‌ (ص‌ 262-263)، امراي‌ سلجوقى‌ از او خواستند كه‌ يكى‌ از شاهزادگان‌ را به‌ پادشاهى‌ بنشاند. اندكى‌ بعد (555 ق‌) به‌ پايمردي‌ اينانج‌ و حمايت‌ خليفة عباسى‌، سليمان‌ شاه‌، عموي‌ سلطان‌ محمد بر تخت‌ نشست‌ (ظهيرالدين‌، 76؛ نيز نك: قمى‌، 183). چون‌ اينانج‌ به‌ ري‌ بازگشت‌، سليمان‌ شاه‌ چنان‌ در خوشگذرانى‌ فرو رفت‌ كه‌ امراي‌ سلجوقى‌ به‌ رهبري‌ شرف‌الدين‌ گردبازو 7 ماه‌ بعد او را سرنگون‌ كردند. پس‌ از آن‌ شمس‌ الدين‌ ايلدگز، از امراي‌ معروف‌ سلجوقى‌ كه‌ چندي‌ بعد، سلسلة اتابكان‌ آذربايجان‌ (ه م‌) را بنياد نهاد، پسر خواندة خود شاهزاده‌ ارسلان‌ بن‌ طغرل‌ را به‌ همدان‌ آورد و بر تخت‌ سلطنت‌ نشاند (بنداري‌، 271؛ ظهيرالدين‌، همانجا؛ راوندي‌، 277-279؛ حسينى‌، 257- 258). اينانج‌ نيز خود را مطيع‌ ايلدگز خواند، ولى‌ در نهان‌ با امراي‌ ديگر بر ضد او به‌ كار پرداخت‌. اينان‌ محمد بن‌ طغرل‌ را به‌ سلطنت‌ شناختند و ارسلان‌ و ايلدگز نيز به‌ جنگ‌ آمدند و اينانج‌ و يارانش‌ را بشكستند (555 يا 556 ق‌) و به‌ ري‌ گريزاندند (بنداري‌، 271-273؛ نيز نك: بازورث‌، .(177-178
اينانج‌ سپس‌ از ري‌ به‌ طبرستان‌ نزد پادشاه‌ باوندي‌، ملك‌ علاءالدوله‌ شرف‌ الملوك‌ حسن‌ بن‌ رستم‌ (نك: ه د، آل‌باوند)، و از آنجا به‌ گرگان‌ نزد خواجه‌ تاش‌ مؤيد اي‌ ابه‌ رفت‌ و با ياري‌ سپاهى‌ كه‌ ايشان‌ به‌ او داده‌ بودند، آهنگ‌ ري‌ كرد (ابن‌ اسفنديار، 109-110). ارسلان‌ وايلدگز نيز در اوايل‌ سال‌ 561 ق‌/1166م‌ راهى‌ ري‌ شدند. سفيران‌ اينانج‌ و شاه‌ مازندران‌ در دولاب‌ ري‌ به‌ حضور ارسلان‌ رسيدند و ارسلان‌ موافقت‌ كرد كه‌ اينانج‌ فقط در امارت‌ ري‌ باقى‌ بماند و گلپايگان‌ و ساوه‌ را از او بازگرفت‌.
اينانج‌ در زمستان‌ 563 ق‌/1168م‌ بار ديگر آهنگ‌ ري‌ كرد و بر آنجا چيره‌ شد. از آن‌ سو ارسلان‌ و ايلدگز نيز در 564 ق‌ به‌ ري‌ شتافتند. پس‌ از جنگى‌ سخت‌ سرانجام‌ اينانج‌ به‌ صلح‌ راضى‌ شد و امان‌ خواست‌؛ اما روز بعد كه‌ قرار بود نمايندگان‌ دو طرف‌ براي‌ صلح‌ ديدار كنند، اينانج‌ را در خيمه‌ گاه‌ خود كشته‌ يافتند (ظهيرالدين‌، 78-81؛ راوندي‌، 296). گفته‌اند كه‌ اينانج‌ با دسيسة وزير خود، سعدالدين‌ اَشل‌ كه‌ نهانى‌ به‌ شمس‌الدين‌ ايلدگز پيوسته‌ بود، به‌ قتل‌ رسيد (براي‌ شرح‌ اين‌ ماجرا، نك: حسينى‌، 264-267؛ بنداري‌، 277). پيكر او را بر دامنة كوه‌ طبرك‌ - نقاره‌ خانة فعلى‌ در دو كيلومتري‌ كوه‌ بى‌بى‌ شهربانو - به‌ خاك‌ سپردند (ابن‌ اسفنديار، 111-112؛ دربارة طبرك‌، نك: كريمان‌، 467-470).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ اسفنديار، محمد، تاريخ‌ طبرستان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانى‌، تهران‌، 1320ش‌؛ بنداري‌ اصفهانى‌، فتح‌، زبدة النصرة، مختصر تاريخ‌ آل‌ سلجوق‌ عمادالدين‌ كاتب‌، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ حسينى‌، على‌، زبدة التواريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد نورالدين‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ راوندي‌، محمد، راحة الصدور، به‌ كوشش‌ محمد اقبال‌، تهران‌، 1333ش‌؛ ظهيرالدين‌ نيشابوري‌، سلجوق‌ نامه‌، تهران‌، 1332ش‌؛ قمى‌، نجم‌الدين‌، تاريخ‌ الوزراء، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌، 1363ش‌؛ كريمان‌، حسين‌، ري‌ باستان‌، تهران‌، 1354ش‌؛ نيز:
, C. E., X The Political and Dynastic History of the Iranian World n , The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1968, vol. V.
ابوالفضل‌ خطيبى‌