اَيْله‌، از شهرها و بنادر باستانى‌ فلسطين‌ و از مراكز مهم‌ تلاقى‌ راههاي‌ تجاري‌ عراق‌ و مصر و شام‌ و عربستان‌ در قرون‌ اولية اسلامى‌. اين‌ نام‌ در منابع‌ كهن‌ به‌ صورتهاي‌ اَيْلَنه‌ و اَيْلَنَن‌ (استرابن‌، ؛ VII/313 يوزفوس‌، 659 ؛ پاولى‌، آمده‌ است‌. برخى‌ محققان‌ ايلوت‌1 و ايلت‌2 مذكور در عهد عتيق‌ را (اول‌ پادشاهان‌، 9:26؛ دوم‌ پادشاهان‌، 14:22) همان‌ ايله‌ دانسته‌، و با عصيون‌ جابر در غرب‌ آن‌ يكى‌ به‌ شمار آورده‌اند I/783) , 2 ؛ EIنيز گلوك‌، و برخى‌ ايله‌ را نام‌ كهن‌ عقبه‌ شمرده‌اند («راهنماي‌...3»، 245 ؛ اسميث‌، 256 ؛ 62 ؛ WNGD, قس‌: آلْت‌، .(268 در منابع‌ اسلامى‌ اين‌ شهر و اطراف‌ آن‌ را ايله‌ و ناحية ايله‌ خوانده‌ (ابن‌ خردادبه‌، 81؛ اصطخري‌، 16؛ اشكال‌ العالم‌، 39؛ ياقوت‌، 1/422؛ ابوعبيد، 4/1143)، و خليج‌ عقبه‌ را هم‌ خليج‌ ايله‌ گفته‌اند (مثلاً نك: حدودالعالم‌، 55؛ قس‌: جودائيكا، :VI/567-568 مسلمانان‌ ايله‌ را پس‌ از فتح‌، عقبه‌ خوانده‌اند).
در عهد عتيق‌ از اين‌ شهر به‌ عنوان‌ شهر اصلى‌ سرزمين‌ ادوم‌ كه‌ به‌ دست‌ داوود و سليمان‌ نبى‌ فتح‌ شد، سخن‌ رفته‌ است‌ (دوم‌ سموئيل‌، 8:14؛ اول‌ تواريخ‌ ايام‌، 18:13؛ دوم‌ تواريخ‌ ايام‌، 8:17؛ اول‌ پادشاهان‌، 9:26؛ اسميث‌، 191 ؛ هاكس‌، 142؛ قس‌: فرانك‌، 244 ؛ زلين‌، .(123 ايله‌ از 274 تا 31ق‌م‌ در دست‌ حاكمان‌ يونانى‌ مصر بود و كانون‌ ارتباطى‌ راههاي‌ تجاري‌ نبطيان‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ (كونن‌، 402 -401 ؛ كارمُن‌، و معادن‌ مس‌ِ آنجا از روزگار باستان‌ مورد بهره‌برداري‌ بوده‌ است‌ (مزار، 285 .(8, پس‌ از پايان‌ حاكميت‌ نبطيان‌ بر ايله‌ در 106م‌، روميان‌ بر آنجا مستولى‌ شدند و ترايان‌ امپراتور روم‌ جاده‌اي‌ از بصرا تا ايله‌ احداث‌ كرد كه‌ به‌ راهى‌ كه‌ از پترا مى‌آمد، متصل‌ شد و تا ساحل‌ مديترانه‌ امتداد يافت‌ (كونن‌، 120 ؛ «باستان‌شناسى‌4»، .(36 بدين‌سان‌ مهم‌ترين‌ راههاي‌ باستانى‌ ايله‌، راههاي‌ متصل‌ به‌ دمشق‌، غزه‌ و نيز جاده‌اي‌ بود كه‌ اين‌ شهر بندري‌ را از طريق‌ شبه‌ جزيرة سينا به‌ مصر متصل‌ مى‌ساخت‌ (اسميث‌، .(268
نخستين‌ ارتباط ايله‌ با مسلمانان‌ در 9ق‌م‌ اتفاق‌ افتاد. در اين‌ سال‌ وقتى‌ پيامبر اسلام‌(ص‌) در تبوك‌ بود، يوحنابن‌ رؤبه‌ اسقف‌ ايله‌ به‌ نزد پيامبر رفت‌ و صلح‌ خواست‌ و بدان‌ شرط كه‌ جزيه‌ دهند و عبور مسلمانان‌ را از شهر تسهيل‌ كنند، عهدنامة صلح‌ منعقد شد (بلاذري‌، 59؛ مسعودي‌، 272).
ايله‌ لااقل‌ تا اواسط سدة 4ق‌ به‌ عنوان‌ كانون‌ اتصال‌ راههاي‌ تجاري‌ باقى‌ ماند، تا جايى‌ كه‌ تمامى‌ راههاي‌ زمينى‌ از عراق‌، مصر و شام‌ به‌ مدينه‌ در آنجا به‌ يكديگر مى‌پيوست‌ (اصطخري‌، 29؛ يعقوبى‌، 90) و به‌ ويژه‌ راه‌ حجاج‌ مصر از اين‌ شهر مى‌گذشت‌ (همانجا؛ ابوالفدا، 87).
شهر ايله‌ در دورة جنگهاي‌ صليبى‌ به‌ واسطة درگيريهاي‌ مداوم‌ صدمات‌ فراوانى‌ ديد. در 510ق‌/1116م‌ بالدوين‌ اول‌ اين‌ شهر را تصرف‌ كرد و به‌ قلمرو اميرنشين‌ كَرَك‌ منضم‌ ساخت‌ ( ، EIهمانجا؛ جودائيكا، و اين‌ امير مسيحى‌ با تسلط بر ايله‌ به‌ تحديد تجارت‌ مسلمانان‌ و سفر حجاج‌ پرداخت‌ (ابن‌ اثير، 11/490؛ جودائيكا، نيز «راهنماي‌»، همانجاها).
در 565ق‌/1170م‌ صلاح‌الدين‌ ايله‌ را از صليبيون‌ باز پس‌ گرفت‌ و آن‌ را به‌ مصر منضم‌ ساخت‌ (همانجاها) و از آن‌ پس‌ اين‌ ناحيه‌ جزو نواحى‌ مصر به‌ شمار مى‌آمد (قزوينى‌، 263)، تا جايى‌ كه‌ حمدالله‌ مستوفى‌ آن‌ را از شهرهاي‌ مشهور مصر خوانده‌ است‌ (ص‌ 272). در سدة 8ق‌ ايله‌ شهر كوچكى‌ بود كه‌ تنها «برجى‌» از آن‌ برجاي‌ مانده‌ بود (ابوالفدا، همانجا) و از كوره‌هاي‌ مخروبة مصر به‌ شمار مى‌رفت‌ (سيوطى‌، 1/28). به‌ گفتة ابوالفدا ايله‌ قلعة ديگري‌ در دريا داشت‌ كه‌ در زمان‌ او متروك‌ مانده‌، و حاكم‌ آن‌ به‌ قلعة واقع‌ در ساحل‌ نقل‌ مكان‌ كرده‌ بود (همانجا).
ايله‌ از 1335 تا 1343ق‌/1917 تا 1925م‌ جزئى‌ از سرزمين‌ حجاز به‌ شمار مى‌آمد، اما از آن‌ پس‌ به‌ اردن‌ منضم‌ شد و سرانجام‌ (طى‌ نوامبر 1956 تا ژانوية 1957م‌/آبان‌ تا دي‌ 1335) به‌ اشغال‌ اسرائيل‌ درآمد ، WNGD) همانجا). ويرانه‌هاي‌ اين‌ شهر باستانى‌ در گوشة غربى‌ خليج‌ عقبه‌ و در يك‌ كيلومتري‌ شمال‌ محل‌ فعلى‌ بندر عقبه‌ (اردن‌) قرار دارد (آلت‌، 268 ؛ فرانك‌، همانجا). در اين‌ محل‌ آثاري‌ از دوره‌هاي‌ مختلف‌ تاريخى‌ برجاي‌ مانده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، بغداد، 1988م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، معجم‌ ما استعجم‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا، بيروت‌، 1983م‌؛ ابوالفدا، تقويم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاريس‌، 1840م‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ و ممالك‌، ترجمة كهن‌ فارسى‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1347ش‌؛ اشكال‌ العالم‌، منسوب‌ به‌ ابوالقاسم‌ جيهانى‌، ترجمة على‌ بن‌ عبدالسلام‌ كاتب‌، به‌ كوشش‌ فيروز منصوري‌، مشهد، 1368ش‌؛ بلاذري‌، احمد، فتوح‌البلدان‌، ليدن‌، 1866م‌؛ حدودالعالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340ش‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهةالقلوب‌، ليدن‌، 1913م‌؛ سيوطى‌، حسن‌ المحاضرة، قاهره‌، 1967م‌؛ عهدعتيق‌؛ قزوينى‌، زكريا، آثار البلاد، بيروت‌، 1984م‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، ليدن‌، 1893م‌؛ هاكس‌، جيمز، قاموس‌ كتاب‌ مقدس‌، تهران‌، 1349ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، البلدان‌، بيروت‌، 1988م‌؛ نيز:
, D. A. X Die Meilenz L hlung an der r N mischen Strasse Antiochia - Ptolemais n , Zeitschrift des deutschen pal L stina - Vereins, Leipzig, 1972, vol. LI; Archaeology, Jerusalem, 1970; EI 2 ; Frank, F., X Aus der q Araba n , Zeitschrift des deutschen pal L stina - Vereins, Leipzig, 1934, vol. LVII; Gluck, N., The River Jordan, New York, 1968; Josephus, Jewish Antiquities, tr. H. St. J. Thackeray and R. Marcus, London, 1971; Judaica; Karmon, Y., Israel (A Regional Geography), London, 1971; Kuhnen, H - P., Pal L stina in griechisch - r N mischer Zeit, M O nchen, 1990; Mazar, A., Archaeology of the Land of the Bible, New York, 1992; The Middle East Intelligence Handbooks, 1943-1946, Palestine and Transjordan, London,1987; Pauly; Selin,E., X Zur Lage von Ezion - Geber n , Zeitschrift des deutschen pal L stina - Vereins, Leipzig, 1936, vol. LIX; Smith, G. A., The Historical Geography of the Holy Land, London, 1974; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1976; WNGD.
عباس‌ سعيدي‌