ايسيغ‌ْ كول‌2، درياچه‌اي‌ كوهستانى‌ در تركستان‌ و يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ درياچه‌هاي‌ كوهستانى‌ جهان‌ و استانى‌ به‌ همين‌ نام‌ در قرقيزستان‌. ايسيغ‌ كول‌ در تركى‌ قرقيزي‌ به‌ معناي‌ درياچة گرم‌ است‌ X/544) , 3 .(BSEدر زبان‌ چينى‌ نيز نام‌ اين‌ درياچه‌ به‌ همين‌ معناست‌ (بارتولد، .(III/437 نام‌ درياچه‌ در آثار مؤلفان‌ اسلامى‌ به‌ گونه‌هاي‌ مختلف‌ آمده‌ است‌ (نك: حدود العالم‌، 27، 40، 82؛ مجمل‌ التواريخ‌...، 100؛ گرديزي‌، 266؛ ابن‌ عربشاه‌، 150؛ شرف‌الدين‌، 334، 434).
درياچة ايسيغ‌ كول‌ در فاصلة 42 و 11 تا 42 و 59 عرض‌ شمالى‌ و 76 و 15 تا 78 و 30 طول‌ شرقى‌ واقع‌ است‌ IV/212) , 2 EI). ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دريا 608 ،1متر است‌. مساحت‌ آن‌ را 236 ،6و 330 ،6كم2، طول‌ آن‌ را 178 كم و عريض‌ترين‌ بخش‌ درياچه‌ را 60 كم نوشته‌اند. حداكثر عمق‌ درياچه‌ 668 تا 702 متر، عمق‌ متوسط آن‌ 278 متر و ميزان‌ آب‌ آن‌ 738 ،1كم3 است‌. آب‌ بيش‌ از 50 رودخانه‌ و جويبار به‌ اين‌ درياچه‌ مى‌ريزد كه‌ ميزان‌ ريزش‌ ساليانة آنها بالغ‌ بر 3 كم3 است‌ ( ، BSEهمانجا). محيط درياچه‌ 597 كم است‌ كه‌ نيمى‌ از ساحل‌ آن‌ شنى‌ است‌. حرارت‌ آب‌ درياچه‌ در زمستان‌ (ژانويه‌) 2 تا 3 و در تابستان‌ 19 تا 20 سانتى‌گراد است‌. آب‌ درياچه‌ تا عمق‌ 12 متر قابل‌ رؤيت‌ است‌. ميزان‌ نمك‌ آب‌ 8/5% و براي‌ شرب‌ نامناسب‌ است‌. در ايسيغ‌ كول‌ حدود 20 نوع‌ ماهى‌ زندگى‌ مى‌كنند (همانجا).
قديم‌ترين‌ مأخذي‌ كه‌ در آن‌ از درياچة ايسيغ‌ كول‌ سخن‌ رفته‌، نوشتة سيون‌ - تسزان‌3 مؤلف‌ چينى‌ سدة 7م‌ است‌ (بارتولد، .(IV/74 در 629م‌ اين‌ راهب‌ بودايى‌، معلم‌ و جهانگرد به‌ اراضى‌ كنونى‌ آسياي‌ مركزي‌ سفر كرد و پس‌ از بازگشت‌ به‌ چين‌ در 648م‌ مشاهدات‌ خود را با عنوان‌ «يادداشتهايى‌ دربارة سرزمينهاي‌ غربى‌» نوشت‌ كه‌ آگاهيهاي‌ جالبى‌ دربارة يخچالهاي‌ طبيعى‌ كوههاي‌ تيان‌ شان‌ و درياچة ايسيغ‌ كول‌ به‌ دست‌ مى‌دهد (آزاتيان‌، 91 -90 ؛ بارتولد، .(IV/75
يكى‌ از راههاي‌ بازرگانى‌ ميان‌ چين‌ و آسياي‌ غربى‌ از بِدِل‌ در ساحل‌ جنوبى‌ اين‌ درياچه‌ مى‌گذشت‌ كه‌ مشرف‌ به‌ دشت‌چو بود. مهم‌ترين‌ منطقة بازرگانى‌ كنار آن‌ بَرسخان‌ نام‌ داشته‌ است‌ (همو، .(III/437-438 گرديزي‌ داستانى‌ دربارة بناي‌ برسخان‌ و وجه‌ تسمية آن‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 265). همو مى‌نويسد كه‌ اندر حوالى‌ ايسيغ‌ كول‌ چگليان‌ نشينند (ص‌ 266). بارتولد شهر ايسيكول‌ در شمال‌ درياچه‌ را با اسكول‌ مندرج‌ در متن‌ حدود العالم‌ (ص‌ 82) همنام‌ دانسته‌ است‌ .(III/438)
قدامة بن‌ جعفر مردم‌ اين‌ ناحيه‌ را مجوس‌ (زردشتى‌) و زنديق‌ (مانوي‌) ناميده‌ است‌ (ص‌ 362). ياقوت‌ نيز آنان‌ را مجوس‌، آتش‌ پرست‌، زنديق‌ و مانوي‌ خوانده‌ است‌ (4/833)، ولى‌ در اين‌ منطقه‌ گورهاي‌ مسلمانان‌ با نوشته‌هايى‌ بر روي‌ سنگهاي‌ قبر وجود دارد (بارتولد، همانجا).
كرانة ايسيغ‌ كول‌ به‌ سبب‌ شرايط آب‌ و هوايى‌ بسيار مناسب‌، يكى‌ از زمستانگاههاي‌ مورد علاقة كوچندگان‌ ترك‌ و مغول‌ بوده‌ است‌. نام‌ ايسيغ‌ كول‌ بارها در تاريخ‌ نظامى‌ آسياي‌ ميانه‌ آمده‌ است‌. تيمور به‌ احتمال‌ در جزيره‌اي‌ ميان‌ درياچه‌ قلعه‌اي‌ بنا كرد و در آن‌ گروهى‌ از تاتارهايى‌ را كه‌ گمان‌ مى‌رود از آسياي‌ صغير آورده‌ بود، جاي‌ داد. اين‌ همان‌ دژي‌ است‌ كه‌ ميرزا محمد حيدر دو غلات‌ آن‌ را قوي‌ سو1 ناميده‌ است‌ (ص‌ 78 ؛ بارتولد، همانجا). اكنون‌ در درياچه‌ اثري‌ از جزيره‌ نيست‌. محتمل‌ است‌ كه‌ جزيره‌ و دژ ياد شده‌ در نتيجة زمين‌لرزه‌ منهدم‌ شده‌ باشند (همانجا).
در سده‌هاي‌ 17 و 18م‌ كرانة ايسيغ‌ كول‌ تحت‌ حاكميت‌ قلموقهايى‌ قرار داشت‌ كه‌ دين‌ بودايى‌ داشتند. در روزگار قلموقها كرانة درياچه‌ مرتع‌ دامهاي‌ قبيلة قراقرقيز بود. پس‌ از تسلط چينيها بر اراضى‌ قلموقها دولت‌ چين‌ با وجود تلاش‌ بسيار، نتوانست‌ در اين‌ نواحى‌ از موقعيتى‌ استوار، برخوردار شود. اواسط سدة 19م‌ روسها به‌ سوي‌ منطقة ايلى‌ روان‌ شدند (نك: ه د، ايلى‌). بخشى‌ از افراد قراقرقيز در 1855م‌ ناگزير به‌ حاكميت‌ روسها تن‌ در دادند، بقيه‌ نيز در 1860م‌ حاكميت‌ روسها را پذيرفتند (بارتولد، .(III/439
استان‌ ايسيغ‌ كول‌ در 11 دسامبر 1970 تأسيس‌ گرديد. اين‌ استان‌ كه‌ در بخش‌ شرقى‌ جمهوري‌ قرقيزستان‌ واقع‌ شده‌، از جنوب‌ شرق‌ با جمهوري‌ خلق‌ چين‌ هم‌ مرز است‌ X/544) , 3 BSE). مساحت‌ استان‌ ايسيغ‌ كول‌ را 500 ،43كم2، و جمعيت‌ آن‌ را در 1985م‌/1364ش‌، 379هزار نفر نوشته‌اند كه‌ 33% آنان‌ در شهرها زندگى‌ مى‌كردند. اين‌ استان‌ داراي‌ 3 شهر با مركزي‌ به‌ نام‌ پرژوالسك‌2 است‌ («فرهنگ‌...3»، .(510 استان‌ ايسيغ‌ كول‌ به‌ 4 شهرستان‌ تقسيم‌ شده‌ است‌. بجز قرقيزها كه‌ بخش‌ بزرگى‌ از جمعيت‌ را تشكيل‌ مى‌دهند، قزاقها، تاتارها، قلموقها، ازبكها، اويغورهار، دونگايها، روسها، اوكرايينيها و اقوامى‌ ديگر نيز در اين‌ استان‌ سكنى‌ دارند. تراكم‌ جمعيت‌ در استان‌ ايسيغ‌ كول‌، اندكى‌ بيش‌ از 5/7 نفر در هر كم2 است‌ و اشتغال‌ عمدة اهالى‌ دامداري‌ است‌ X/545) , 3 BSE).
مآخذ: ابن‌ عربشاه‌، احمد، عجائب‌ المقدور فى‌ اخبار تيمور، قاهره‌، 1305ق‌؛ حدود العالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1362ش‌؛ شرف‌الدين‌ على‌ يزدي‌، ظفرنامه‌، به‌ كوشش‌ عصام‌الدين‌ اورونبايوف‌، تاشكند، 1972م‌؛ قدامة بن‌ جعفر، «الخراج‌»، همراه‌ المسالك‌والممالك‌ ابن‌خردادبه‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1889م‌؛ گرديزي‌، عبدالحى‌، زين‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحى‌ حبيبى‌، تهران‌، 1347ش‌؛ مجمل‌ التواريخ‌ و القصص‌، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ بهار، تهران‌، 1317ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
, A. A. etal., Istoriya otkrytiya i issledovaniya sovetsko o Azii, Moscow,1969; Barthold, W.W., Sochineniya, Moscow,1965-1966; BSE 3 ; Dughlat, M. H., Tarikh-i-Rashidi, tr. N. Elias, Patna, 1973; EI 2 ; Sovetski o entsiklopedicheski o slovar', Moscow, 1987.
عنايت‌الله‌ رضا