responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 10  صفحه : 4180
ايرانشهر شهر
جلد: 10
     
شماره مقاله:4180


ايرانْشَهْر، شهر و شهرستانى‌ در استان‌ سيستان‌ و بلوچستان‌. نام‌ شهرستان‌ ايرانشهر در 1314ش‌ به‌ موجب‌ تصويب‌نامة هيأت‌ وزيران‌ به‌ جاي‌ ناحية بمپور برگزيده‌ شد (معين‌، 5/211؛ كيهان‌، 2/259، 261). همچنين‌ شهر فَهْرَج‌ واقع‌ در 360 كيلومتري‌ جنوب‌ زاهدان‌ و 175 كيلومتري‌ جنوب‌ خاش‌ در خرداد 1315، به‌ ايرانشهر تغيير نام‌ داد. در 1316ش‌، ايرانشهر بخش‌ شهرستان‌ خاش‌ تعيين‌ شد و در 1326ش‌، فرمانداري‌ ايرانشهر تشكيل‌ گرديد و تابع‌ حوزة بلوچستان‌ شد كه‌ از استان‌ هشتم‌ جدا شده‌ بود. ايرانشهر مدت‌ كوتاهى‌ ميان‌ سالهاي‌ 1323- 1326ش‌ مركز شهرستان‌ خاش‌ بود( دايرة المعارف‌... ).ايرانشهر اكنون‌ يكى‌ از 7 شهرستان‌ استان‌ سيستان‌ و بلوچستان‌ به‌ شمار مى‌آيد كه‌ مركز آن‌ نيز ايرانشهر است‌ ( سازمان‌ تقسيمات‌...، 30).
شهرستان‌ ايرانشهر: اين‌ شهرستان‌ با 730 ،41كم 2 مساحت‌ ( آمارنامه‌...، 25)، داراي‌ 6 بخش‌ و 21 دهستان‌ است‌. بخشهاي‌ ششگانة ايرانشهر اينهاست‌: بزمان‌، بمپور، دلگان‌، راسك‌ و فيروزآباد، سرباز و مركزي‌ ( سازمان‌ تقسيمات‌، همانجا). اين‌ شهرستان‌ از شمال‌ و شمال‌ شرقى‌ با زاهدان‌، خاش‌ و سراوان‌، از غرب‌ با استان‌ كرمان‌، از جنوب‌ با چاه‌بهار و نيك‌ شهر، و از شرق‌ با پاكستان‌ همجوار است‌ ( سرشماري‌ عمومى‌، 1375ش‌، نقشة ايرانشهر). مركز اين‌ شهرستان‌، شهر ايرانشهر، و بمپور ديگر شهر آن‌ است‌ ( سازمان‌ تقسيمات‌، همانجا).
ويژگيهاي‌ طبيعى‌: اين‌ شهرستان‌ در حوضة آبريز ايرانشهر - كارواندر - بمپور به‌ مساحت‌ 10 هزار كم 2 قرار گرفته‌ است‌ (مبشري‌، 6/186). آهكهاي‌ تيره‌ رنگ‌ داراي‌ خلل‌ و فرج‌ مربوط به‌ دوران‌ اول‌، قديم‌ترين‌ساختار زمين‌شناسى‌ اين‌حوضه‌ را تشكيل‌مى‌دهد.تشكيلات‌ دوران‌ دوم‌ در ايرانشهر عمدتاً عبارتند از: شيست‌، آهك‌ و كالرد ملانژ (آميزه‌هاي‌ رنگين‌). با آنكه‌ توسعة آهك‌ در اين‌ دوران‌ محدود بوده‌ است‌، اما در شرق‌ و جنوب‌ شرقى‌ ايرانشهر و درة كارواندر آهك‌ در تغذية آبرفتها مؤثر است‌. تشكيلات‌ دوران‌ سوم‌ ايرانشهر از آهك‌، ماسه‌ سنگ‌ و شيست‌ گچ‌ و اندزيت‌، مارن‌ و كنگلومرا تشكيل‌ شده‌ است‌ (همانجا). سطح‌ دشت‌ پوشيده‌ از رسوبات‌ آبرفتى‌ است‌ (همو، 6/187). دشت‌ ايرانشهر از شمال‌ و شرق‌ توسط ارتفاعات‌ محصور شده‌ است‌ و تپه‌هاي‌ شنى‌ به‌ همراه‌ درختان‌ كهور به‌ صورت‌ يك‌ مانع‌ طبيعى‌ در غرب‌ اين‌ شهرستان‌ قرار گرفته‌اند (يغمايى‌، 85).
بر مبناي‌ آمار 31 سالة ايستگاه‌ ايرانشهر، حداكثر و حداقل‌ مطلق‌ دما 50 و 6- سانتى‌گراد و ميانگين‌ حداكثر و حداقل‌ آن‌ 2/34 و 9/18 سانتى‌گراد بوده‌ است‌ («داده‌ها...1»، .(2 آب‌ موردنياز در شهرستان‌ ايرانشهر توسط 451 رشته‌ قنات‌، 965 چشمة دائمى‌ و 708 چشمة فصلى‌ و نيز 239 چاه‌ عميق‌ و 485 ،1چاه‌ نيمه‌ عميق‌ تأمين‌ مى‌شود ( فرهنگ‌ آباديها، 1367ش‌، هفت‌، دوازده‌، سيزده‌). رودخانه‌هاي‌ بمپور و سرباز از اين‌ شهرستان‌ مى‌گذرند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌...، 8/27). پوشش‌ گياهى‌ اين‌ ناحيه‌ استپ‌ بيابانى‌ است‌ ( جغرافيا...، 2/817). جنگلى‌ به‌ طول‌ دهها كيلومتر با عرض‌ 3 كم در جنوب‌ ايرانشهر وجود دارد و درختان‌ جنگلى‌ همچون‌ كهور، گز، كُرگز و نخل‌ وحشى‌ (بادبزنى‌) كه‌ در اصطلاح‌ محلى‌ به‌ آن‌ داز مى‌گويند، در اين‌ نواحى‌ ديده‌ مى‌شود. در برخى‌ ارتفاعات‌ آن‌ درختان‌ بادام‌ كوهى‌ و پستة وحشى‌ (بنه‌) و حيواناتى‌ نظير بز كوهى‌ و آهو وجود دارد (همانجا).
ويژگيهاي‌اجتماعى‌ - اقتصادي‌: مطابق‌سرشماري‌ عمومى‌1365ش‌ اين‌ شهرستان‌ داراي‌ 184 ،1آبادي‌ داراي‌ سكنه‌ بوده‌ است‌ ( فرهنگ‌ آباديها، 1365ش‌، 1). جمعيت‌ اين‌ شهرستان‌ از 104 ،37خانوار ( 322 ،157نفر) در 1355ش‌ ( سرشماري‌، 1355ش‌، شصت‌)، به‌ 041 ،50خانوار ( 786 ،259نفر) در 1365ش‌ ( سرشماري‌، 1365ش‌، 40) افزايش‌ يافته‌ است‌. بر مبناي‌ سرشماري‌ عمومى‌ 1375ش‌، جمعيت‌ شهرستان‌ ايرانشهر 456 ،295نفر بوده‌ است‌ ( سرشماري‌، 1375ش‌، شانزده‌). از اين‌ عده‌ 36/28% در نقاط شهري‌ و 71/70% در نقاط روستايى‌ سكنى‌ دارند و بقيه‌ غير ساكن‌ هستند. تراكم‌ جمعيت‌ در اين‌ شهرستان‌ در 1370ش‌ برابر 8/5 نفر در هر كم 2 گزارش‌ شده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 25) و نسبت‌ جنسى‌ در اين‌ شهرستان‌ كاملاً برابر است‌ ( سرشماري‌، 1375ش‌، همانجا). فعاليت‌ اقتصادي‌ ساكنان‌ اين‌ شهرستان‌ به‌ طور كلى‌ زراعت‌، باغداري‌ و كارگري‌ ساده‌ است‌. زمينهاي‌ زير كشت‌ اين‌ شهرستان‌ شامل‌ 200 ،15هكتار گندم‌ آبى‌، 100 ،1هكتار جو آبى‌ و 950 هكتار برنج‌ (شلتوك‌) و 200 هكتار ساير غلات‌و 250 ،2هكتار حبوبات‌است‌( آمارنامه‌، 220).همچنين‌ 190 ،3هكتار به‌ كشت‌ پياز و سيب‌زمينى‌ و سبزيجات‌، 225 ،1هكتار به‌ كشت‌ محصولات‌ جاليزي‌، 740 هكتار به‌ زراعتهاي‌ صنعتى‌ و 600 ،4هكتار به‌ يونجه‌ و اسپرس‌ اختصاص‌ دارد (همان‌، 221).
شمار دام‌ موجود در شهرستان‌ ايرانشهر مشتمل‌ بر: 788 ،17 رأس‌ دام‌ بزرگ‌ و 347 ،355 رأس‌ دام‌كوچك‌و 645 ،14 شتراست‌ ( فرهنگ‌روستايى‌، 171). صنايع‌ دستى‌ اين‌ شهرستان‌ به‌ طور عمده‌ سبد و حصيربافى‌ است‌ كه‌ وجود 640 واحد حصيربافى‌ گوياي‌ آن‌ است‌ ( فرهنگ‌ اقتصادي‌، «ط»). تأسيسات‌ و امكانات‌ آموزشى‌ و فرهنگى‌ اين‌ شهرستان‌ شامل‌ 301 دبستان‌، 31 مدرسة راهنمايى‌، 4 دبيرستان‌ و 18 كتابخانة عمومى‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستايى‌، 195). همچنين‌ 20 مركز بهداشتى‌ و درمانى‌ و 38 خانة بهداشت‌ در اين‌ شهرستان‌ فعاليت‌ دارند (همان‌، 219).
شهرستان‌ ايرانشهر مسكن‌ برخى‌ طوايف‌ بلوچ‌ است‌. عمدة اين‌ طوايف‌ اينهاست‌: دامنى‌، كلكلى‌، برهان‌ زهى‌ و بيجارزهى‌ (افضل‌ الملك‌، 112؛ فرمانفرما، 35). افضل‌ الملك‌ جمعيت‌ اين‌ طوايف‌ را 700 خانوار گزارش‌ كرده‌ است‌. افراد اين‌ طوايف‌ اهل‌ سنت‌ هستند (همانجا). ساكنان‌ اين‌ شهرستان‌ به‌ بلوچى‌ و فارسى‌ صحبت‌ مى‌كنند و بيشتر سنى‌ مذهب‌ و عده‌اي‌ هم‌ شيعى‌ هستند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌، همانجا).
بناهاي‌ تاريخى‌ اين‌ شهرستان‌ عبارت‌ است‌ از شماري‌ قلعه‌هاي‌ كهن‌ مانند قلعة قديمى‌ پيشين‌، چهل‌ دختر، بمپور، دوست‌ محمدخان‌، سرباز، دامن‌، اسپيد دژ و قلعه‌ و تپه‌هاي‌ بزمان‌ ( جغرافيا، همانجا).
شهر ايرانشهر: اين‌ شهر در 60 و 41 طول‌ شرقى‌ و 27 و 12 عرض‌ شمالى‌ و در ارتفاع‌ 571 متري‌ (پاپلى‌، 75) و در مسير جادة اصلى‌ زاهدان‌ و چاه‌ بهار در فاصلة 360 كيلومتري‌ جنوب‌ زاهدان‌ قرار گرفته‌ است‌ (نقشة راهها).
جغرافياي‌ تاريخى‌: به‌ گفتة آريان‌ (ص‌ 177 )، اسكندر مقدونى‌ به‌ هنگام‌ بازگشت‌ از هند [و از راه‌ خشكى‌] به‌ همراه‌ بازماندة سپاه‌ خود به‌ پورا - به‌ گمان‌ برخى‌، همان‌ فهرج‌ (نك: سايكس‌، - رسيد. در 30ق‌/651م‌ سپاهى‌ از مسلمانان‌ براي‌ فتح‌ سگستان‌ (سيستان‌) به‌ سوي‌ اين‌ ناحيه‌ روانه‌ شد. ظاهراً در اين‌ لشكركشى‌ دستيابى‌ به‌ فهرج‌ تؤم‌ با صلح‌ بوده‌ است‌ (نك: تاريخ‌...، 80؛ بلاذري‌، 392-393). در سده‌هاي‌ نخست‌ اسلامى‌، اين‌ محل‌ به‌ عنوان‌ آخرين‌ شهر ولايت‌ كرمان‌ بود (يعقوبى‌، 286؛ ابن‌ خردادبه‌، 54 - 55)، اما اصطخري‌ (ص‌ 170- 171) و مقدسى‌ (ص‌ 484) آن‌ را جزئى‌ از ولايت‌ مكران‌ به‌ شمار آورده‌اند. در دورة قاجار فهرج‌ از توابع‌ بمپور بوده‌ است‌ (افضل‌الملك‌، 111-112).
در 1297ق‌، فيروز ميرزا فرمانفرما حاكم‌ كرمان‌ به‌ سبب‌ كيفيت‌ خوب‌ آب‌ قنوات‌ و استعداد اراضى‌ فهرج‌ نسبت‌ به‌ بمپور، تصميم‌ گرفت‌ كه‌ فهرج‌ مركز بلوچستان‌ باشد (فرمانفرما، 35-36) و اين‌ تصميم‌ در 1301ق‌ تحقق‌يافت‌ (سالاربهزادي‌،150).بدين‌سان‌، فهرج‌(ايرانشهر كنونى‌) به‌ تدريج‌ رو به‌ توسعه‌ نهاد.
ويژگيهاي‌ اجتماعى‌ - اقتصادي‌: در اوايل‌ سدة 14ش‌ ايرانشهر 4هزار نفر جمعيت‌ داشته‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌، 8/27). براساس‌ سرشماري‌ سال‌ 1355ش‌ جمعيت‌ اين‌ شهر 362 ،2خانوار ( 386 ،11نفر) بوده‌ است‌ ( سرشماري‌، 1355ش‌، شصت‌) كه‌ در 1365ش‌ به‌ 864 ،6خانوار ( 027 ،40نفر) افزايش‌ يافته‌ است‌ ( سرشماري‌، 1365ش‌، 40). بر مبناي‌ سرشماري‌ سال‌ 1375ش‌، جمعيت‌ ايرانشهر 131 ،12خانوار (115 ،75نفر) بوده‌ است‌ ( سرشماري‌، 1375ش‌، چهل‌). 92/5% جمعيت‌ فعال‌ اين‌ شهر در بخش‌ كشاورزي‌، 46/33% در بخش‌ صنعت‌، 96/57% در بخش‌ خدمات‌ و بقيه‌ در ديگر گروهها به‌ كار اشتغال‌ داشته‌اند (همانجا).
مآخذ: آمارنامة استان‌ سيستان‌ و بلوچستان‌، (1373ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة سيستان‌ و بلوچستان‌، تهران‌، 1374ش‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبيدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1889م‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1927م‌؛ افضل‌ الملك‌، محمود، «جغرافياي‌ بلوچستان‌»، يادگار، تهران‌، 1328ش‌، س‌ 5، شم 8 و 9؛ بلاذري‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1865م‌؛ پاپلى‌ يزدي‌، محمد حسين‌، فرهنگ‌ آباديها و مكانهاي‌ مذهبى‌ كشور، مشهد، 1367ش‌؛ تاريخ‌ سيستان‌، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ بهار، تهران‌، 1314ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ دايرة المعارف‌ فارسى‌؛ سازمان‌ تقسيمات‌ كشوري‌ جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1376ش‌؛ سالار بهزادي‌، عبدالرضا، بلوچستان‌ در سالهاي‌ 1307 تا 1317 قمري‌، تهران‌، 1372ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، استان‌ سيستان‌ و بلوچستان‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1359ش‌؛ همان‌ (1365ش‌)، نتايج‌ كلى‌، استانها (11)، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ همان‌ (1375ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ ايرانشهر، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ فرمانفرما، فيروز ميرزا، سفرنامة كرمان‌ و بلوچستان‌، به‌ كوشش‌ منصورة نظام‌ مافى‌، تهران‌، 1360ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور، سرشماري‌ عمومى‌ كشاورزي‌ (1367ش‌)، استان‌ سيستان‌ و بلوچستان‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌ 1369ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ ايرانشهر، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ سيستان‌ و بلوچستان‌ (1)، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ (آباديها)، استان‌ هشتم‌، دايرة جغرافيايى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1332ش‌؛ فرهنگ‌ روستايى‌ (1365ش‌)، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ كيهان‌، مسعود، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 1311ش‌؛ مبشري‌، فريدون‌ و ديگران‌، ارزيابى‌ وضع‌ موجود و امكانات‌ توسعة منابع‌ آب‌ (مناطق‌ سيستان‌ و بلوچستان‌)، تهران‌، 1355ش‌؛ معين‌، محمد، فرهنگ‌ فارسى‌، تهران‌، 1364ش‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، ليدن‌، 1906م‌؛ نقشة راههاي‌ كشور جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، گيتاشناسى‌، تهران‌، شم 139؛ يعقوبى‌، احمد، البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1865م‌؛ يغمايى‌، اقبال‌، بلوچستان‌ و سيستان‌، تهران‌، 1355ش‌؛ نيز:
Arrian, Anabasis of Alexander, tr. E.I. Robson, London, 1958; Data Processing Center, Iranshahr, Period 1964-1995, Republic of Iran Meteorological Organization; Sykes, P., A History of Persia, London, 1969.
مژگان‌ نظامى‌

 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 10  صفحه : 4180
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست