اَيْر1، منطقه‌اي‌ كوهستانى‌ در جنوب‌ صحراي‌ افريقا و شمال‌ نيجريه‌. اير يا اهير كه‌ نام‌ قديمى‌ آن‌ آسبِن‌ يا آزْبين‌ است‌ ، بين‌ 16 - 20 عرض‌ شمالى‌ و 5 - 10 طول‌ شرقى‌ ميان‌ فِزّان‌ و هوسا قرار گرفته‌ است‌ و از شمال‌ به‌ بلاد طوارق‌ و از جنوب‌ به‌ سودان‌ محدود مى‌شود (بستانى‌، 3/365؛ «فرهنگ‌...2»، ؛ I/736 نيز نك: خوري‌، 132، 352، 499). سرزمين‌ اير 30 هزار ميل‌ مربع‌ مساحت‌ دارد ( آمريكانا، و به‌ 3 ناحية متمايز اير شمالى‌، اير ميانى‌ و اير جنوبى‌ تقسيم‌ مى‌شود. وجود مناطق‌ كوهستانى‌ باعث‌ بارش‌ باران‌ فراوان‌ در اين‌ ناحيه‌ مى‌گردد و مرغزارهاي‌ سرسبزي‌ را در دامنة كوهها پديد مى‌آورد I/214) , 1 ؛ EI«دائرة المعارف‌ ايتاليانا3»، .(II/35
اهميت‌ تجاري‌ اير سبب‌ شد تا سلطان‌ ازكيا محمد اول‌، پادشاه‌ سُنغايى‌، در 920ق‌/1514م‌ به‌ آنجا لشكر كشد. از آن‌ پس‌ اير تا مدتها عرصة تاخت‌ و تاز حكمرانان‌ محلى‌ و رقباي‌ آنان‌ گشت‌ ، I/215) 1 ؛ EIاكپوفور، .(33-34 سرانجام‌ در 1153ق‌/1740م‌ گروهى‌ از بربرهاي‌ طوارق‌ بر اير سيطره‌ يافتند و پس‌ از سركوب‌ اهالى‌، حكومت‌ پادشاهى‌ طوارق‌ را در آنجا گستراندند ( 1 ، EIهمانجا). اجداد طوارق‌ كه‌ بيشترين‌ شمار ساكنان‌ اير را تشكيل‌ مى‌دهند، احتمالاً بربرهاي‌ ليبيايى‌ هستند (همانجا؛ رايت‌، 17 ,2 ؛ ورنيو، .(39 طوارق‌ اير كه‌ بيشتر در شمال‌ و جنوب‌ منطقه‌ پراكنده‌اند، به‌ قبايل‌ گوناگونى‌ تقسيم‌ مى‌شوند و نظام‌ سياسى‌ ابتدايى‌ دارند. در ميان‌ آنان‌ زبان‌ و خط بومى‌ رواج‌ دارد I/307) , 2 EI; 1 ، EIهمانجا؛ بريتانيكا، ميكرو، .(X/165
بزرگ‌ترين‌ شهر و مركز اير، آگادِس‌ است‌ كه‌ در 1460م‌ به‌ وسيلة قبايل‌ بزرگ‌ بربر بنا شده‌ است‌ ( بروكهاوس‌ ؛ آمريكانا، همانجا). آگادس‌ در آغاز شهري‌ پر رونق‌، و مركز مهم‌ تجاري‌ در ميان‌ قبايل‌ شمالى‌ طوارق‌ و سودانيها بود. در پايان‌ سدة 18م‌ با گسترش‌ سيطرة طوارق‌ بر اين‌ منطقه‌، اندك‌ اندك‌ از اهميت‌ آن‌ كاسته‌ شد.
ساكنان‌ اير مسلمانند و مساجد پرشماري‌ در آنجا به‌ چشم‌ مى‌خورد. زبان‌ عربى‌، رواج‌ چندانى‌ در ميان‌ قبايل‌ نيافت‌ و تنها به‌ آموزش‌ در مكتب‌خانه‌ها منحصر شد ( 1 EI, 2 ، EIهمانجاها). اير در 1307ق‌/ 1890م‌ به‌ اشغال‌ فرانسويان‌ درآمد. اين‌ منطقه‌ اكنون‌ تابع‌ جمهوري‌ نيجريه‌ است‌ ؛ WNGD) «دائرة المعارف‌ ترك‌4») و جمعيت‌ آن‌ ميان‌ 60 تا 100 هزار نفر نوسان‌ دارد I/214) , 1 .(EI
مآخذ: بستانى‌، بطرس‌، دائرة المعارف‌، بيروت‌، 1914م‌؛ خوري‌، سليم‌ جبرائيل‌ و سليم‌ ميخائيل‌ شحاده‌، آثار الادهار، بيروت‌، 1875م‌؛ نيز:
Akpofure, R. and M. Crowder, Nigeria, London, 1966; Americana; Britannica , 1978 ; Brockhaus ; Diccionario Salvat , Barcelona ; EI 1 ; EI 2 ; Enciclopedia Italiana, Rome; T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1968; Vergnaud, F., Sahara, Paris, 1959; Wright, J., Libya, Chad and the Central Sahara, London, 1989; WNGD.
عزت‌ ملاابراهيمى‌