اَهْوازي‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عباس‌ (د ح‌ 384ق‌/994م‌)، پزشك‌ نامدار ايرانى‌. دربارة زندگى‌ و احوال‌ اهوازي‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، تنها رود راوري‌ در ذيل‌ تجارب‌ الامم‌ (3/68) و نظامى‌ عروضى‌ در چهار مقاله‌ (ص‌ 110) از كتاب‌ كامل‌ الصناعة الطبية او ياد كرده‌اند. وي‌ در اهواز، يا ارّجان‌ (بهبهان‌)، زاده‌ شد. خانوادة او دست‌كم‌ تا دو نسل‌ پيش‌ از وي‌ آيين‌ زردشتى‌ داشتند (نك: ميه‌لى‌، و بدين‌سبب‌ به‌ مجوسى‌ شهرت‌ داشت‌ (قفطى‌، 232؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/230). برخى‌ از او با لقب‌ علاءالدين‌ ياد كرده‌اند (وانديك‌، 217). اهوازي‌ در شيراز نزد ابوماهر موسى‌ بن‌ سيّار دانش‌ آموخت‌ و پس‌ از آن‌ خود به‌ فراگيري‌ آثار پزشكى‌ متقدم‌ پرداخت‌ و در اين‌ دانش‌ چنان‌ شهرت‌ و مهارتى‌ يافت‌ كه‌ پزشك‌ دربار فناخسرو عضدالدولة ديلمى‌ شد (قفطى‌، ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجاها).
اهوازي‌ را به‌ دانش‌ و مهارت‌ و ابتكار، و اثرش‌ را به‌ عنوان‌ يكى‌ از برجسته‌ترين‌ منابع‌ طبى‌ ستوده‌اند (همانجاها؛ نيز نك: ابن‌ خلدون‌، 1(4)/888؛ رودراوري‌، همانجا). در واقع‌ شهرت‌ اهوازي‌ مرهون‌ كتاب‌ ارزشمند او، كامل‌ الصناعة الطبية است‌ كه‌ آن‌ را كنّاش‌ الملكى‌، الطب‌ الملكى‌، كتاب‌ الملكى‌، القانون‌ العضدي‌ فى‌ الطب‌ و الكناش‌ العضدي‌ فى‌ الطب‌ نيز ناميده‌اند (همو، نيز قفطى‌، ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجاها؛ I/273 .(GAL, اهوازي‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ نام‌ و براي‌ عضدالدوله‌ نوشت‌ و برخى‌ از نامهاي‌ كتاب‌ نيز حاكى‌ از همين‌ معنى‌ است‌.
كامل‌ الصناعه‌ دانشنامه‌اي‌ است‌ پزشكى‌ و داراي‌ نظم‌ و ترتيبى‌ عالى‌ كه‌ از همان‌ روزگار تأليف‌ مورداقبال‌ و مراجعه‌ واقع‌ شد (نك: نظامى‌، همانجا، كه‌ از آن‌ در زمرة كتب‌ آموزشى‌ ياد كرده‌ است‌)، اما پس‌ از تأليف‌ قانون‌ ابوعلى‌ سينا تقريباً به‌ كناري‌ نهاده‌ شد. با اينهمه‌، قفطى‌ بر آن‌ است‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ از ديدگاه‌ پزشكى‌ عملى‌ برتر از قانون‌ بوعلى‌ است‌ (نك: ص‌ 232؛ قس‌: براون‌، .(53-54 آنچه‌ اهوازي‌ در جلد دوم‌ همين‌ اثر در ابواب‌ پزشكى‌ عملى‌ (بالينى‌ و جراحى‌) آورده‌، دقت‌ و مهارت‌ و تجربه‌اش‌ در مداواي‌ انواع‌ بيماريها و جراحيها را آشكار مى‌سازد. علاوه‌ بر اين‌ وي‌ در اين‌ كتاب‌ ديدگاههاي‌ جالب‌ و ابتكاري‌ ابراز كرده‌، و به‌ كشفهاي‌ مهم‌ نايل‌ آمده‌ است‌ (نك: همو، 56 -55 ؛ الگود، 100 -99 ؛ لكلر، )؛ I/382 مثلاً آنچه‌ دربارة انقباض‌ و انبساط رگها و اختلاط هوا و خون‌ و جريان‌ آن‌ در شريانها گفته‌، نخستين‌ وصف‌ گردش‌ مويرگى‌ خون‌، و اولين‌ بيان‌ روشن‌ و علمى‌ از شبكة مويرگهاست‌ (دفاع‌، 111-113؛ براون‌، .(123-124 دربارة جنين‌ و تكامل‌ آن‌ و حركات‌ رحم‌ به‌ هنگام‌ زايمان‌، سخنان‌ نوگفته‌، و سرطان‌ رحم‌ را به‌ خوبى‌ تشخيص‌ داده‌ است‌ (دفاع‌، 113- 115). وي‌ همچنين‌ كاملاً به‌ اهميت‌ روان‌ درمانى‌ آگاه‌ بوده‌، و پيش‌ از ابوعلى‌ سينا به‌ اين‌ موضوع‌ پرداخته‌ است‌ (حمارنه‌، .(41
تحقيقات‌ اهوازي‌ در علل‌ بروز صرع‌ و بيان‌ نشانه‌ها و تظاهرات‌ فيزيكى‌ و روحى‌ آن‌ سخت‌ جالب‌ توجه‌ است‌ (نك: دفاع‌، 111). با اينهمه‌، اولمان‌ كه‌ خود در جايى‌ فصول‌ و ابواب‌ كامل‌ الصناعه‌ را معرفى‌ كرده‌ (نك: ص‌ 111 -109 )، منكر نوآوري‌ پزشكان‌ عصر اسلامى‌ است‌ و همه‌ را اقتباس‌ از يونانيان‌ دانسته‌، و اهوازي‌ را نماينده‌ و شارح‌ خالص‌ طب‌ جالينوس‌ معرفى‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 44 ، 26 ، .(23-24
كامل‌ الصناعه‌ مشتمل‌ بر دو جزء و هر جزء در 10 مقاله‌ تدوين‌ شده‌ است‌: جزء اول‌ در طب‌ نظري‌ و جزء دوم‌ در طب‌ عملى‌ است‌. در جزء اول‌ افزون‌ بر ديباچه‌ و تصدير كتاب‌ به‌ نام‌ عضدالدوله‌ و بررسى‌ آثار پزشكان‌ بزرگ‌ و كليات‌ طب‌ (1/2- 48)، به‌ مسائلى‌ همچون‌ تشريح‌ اعضاي‌ ساده‌ و مركب‌ بدن‌، قواي‌ طبيعى‌، علل‌ و علائم‌ و دورة بيماريها و نقش‌ عواملى‌ چون‌ آب‌ و هوا، غذا، خواب‌ و ورزش‌ در سلامت‌ انسان‌ پرداخته‌ است‌. جزء دوم‌ به‌ بهداشت‌ عمومى‌، انواع‌ بيماريها و شيوة درمان‌ آنها از سر تا قدم‌ به‌ ويژه‌ دستگاههاي‌ تنفسى‌ و گوارشى‌، و نيز جراحى‌ كه‌ يكى‌ از جالب‌ترين‌ بخشهاي‌ كامل‌ الصناعه‌ به‌ شمار مى‌رود، و سرانجام‌ انواع‌ ادوية مركبه‌ و شيوة ساخت‌ و تركيب‌ آنها اختصاص‌ داده‌ شده‌ است‌. در عصر جديد توجه‌ اروپاييان‌ از نيمة سدة 19م‌ به‌ اين‌ اثر بزرگ‌ طبى‌ جلب‌ شد و به‌ بررسى‌ ابواب‌ يا ترجمة بخشهايى‌ از آن‌ دست‌ زدند و در تحقيقات‌ مربوط به‌ تاريخ‌ علم‌ و تاريخ‌ پزشكى‌ به‌ بررسى‌ آراء او پرداختند.
نخستين‌بار متن‌ عربى‌ كامل‌ الصناعة الطبية در 1283ق‌ در لاهور و پس‌ از آن‌ در 1294ق‌ در بولاق‌ به‌ چاپ‌ رسيد. نيز نسخة خطى‌ دانشگاه‌ استانبول‌ را فؤاد سزگين‌ در 1405ق‌/1985م‌ در فرانكفورت‌ چاپ‌ تصويري‌ كرد. كمبل‌ (ص‌ كتاب‌ ديگري‌ در طب‌ مشتمل‌ بر 3 بخش‌ بهداشت‌، بيماريها و جراحى‌ كه‌ نسخة آن‌ را در گوتينگن‌ نشان‌ داده‌، از او دانسته‌ است‌ (نيز نك: I/273 .(GAL,
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، بيروت‌، 1377ق‌/1957م‌؛ ابن‌ خلدون‌، تاريخ‌، بيروت‌، 1956م‌؛ اهوازي‌، على‌، كامل‌ الصناعة الطبية، بولاق‌، 1294ق‌؛ دفاع‌، على‌ عبدالله‌، اعلام‌ العرب‌ و المسلمين‌ فى‌ الطب‌، بيروت‌، 1402ق‌؛ رودراوري‌، محمد، ذيل‌ تجارب‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ آمدرز، قاهره‌، 1334ق‌/1916م‌؛ قفطى‌، على‌، تاريخ‌ الحكماء، بغداد، مكتبة المثنى‌؛ نظامى‌ عروضى‌، احمد، چهار مقاله‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوينى‌ و محمد معين‌، تهران‌، 1341ش‌؛ وانديك‌، ادوارد، اكتفاء القنوع‌، به‌ كوشش‌ محمدعلى‌ ببلاوي‌، قاهره‌، 1313ق‌/1896م‌؛ نيز:
Browne, E.G., Arabian Medicine, Cambridge, 1962; Campbell, D., Arabian Medicine, London, 1926; Elgood, C., A Medical History of Persia , Amsterdam , APA-Philo Press ; GAL ; Hamarneh , S. , X Al- Maj = s / n , Dictionary of Scientific Biography, New York, 1974, vol. IX; Leclerc, L., Histoire de la m E decine arabe, Paris, 1876; Mieli, A., La Science arabe, Leiden, 1966; Ullmann, M., Islamic Medicine, Edinburg, 1978.
صادق‌ سجادي‌