اَهْلى‌ِ شيرازي‌، محمد (د 942ق‌/1535م‌)، اديب‌ و شاعر سدة 10ق‌/16م‌. وي‌ از شاگردان‌ جلال‌الدين‌ محمد دوانى‌ (د 908ق‌) بود و در جوانى‌ به‌ دربار سلطان‌ حسين‌ بايقرا در هرات‌ راه‌ يافت‌ (صفا، 4/447- 448) و در آنجا قصيدة معروف‌ خود را به‌ تتبع‌ از سلمان‌ ساوجى‌ براي‌ امير عليشير نوايى‌ سرود (رازي‌، 223). اهلى‌ از هرات‌، به‌ آذربايجان‌ رفت‌ و به‌ دربار سلطان‌ يعقوب‌، سومين‌ پادشاه‌ آق‌ قويونلو راه‌ يافت‌ (صفا، 4/448؛ ربانى‌، 28) و در ستايش‌ او اشعاري‌ سرود (نك: ص‌ 435-436، 437-439، 514 -516). اهلى‌ به‌ هنگام‌ جلوس‌ شاه‌ اسماعيل‌ صفوي‌ به‌ دربار او روي‌ آورد و در آنجا منزلت‌ بسيار يافت‌ (رازي‌، صفا، همانجاها). با اين‌ حال‌، گويند كه‌ وي‌ همواره‌ در فقر و تنگدستى‌ زيست‌ (مثلاً نك: اهلى‌، 542، قطعة 18؛ ربانى‌، 5). اهلى‌ در 84 سالگى‌ در شيراز درگذشت‌ و در كنار تربت‌ خواجه‌ حافظ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (سام‌ ميرزا، 179؛ شوشتري‌، 2/696؛ روملو، 356؛ قاضى‌ احمد، 1/262).
اهلى‌ را پيرو سبك‌ عراقى‌ دانسته‌اند (ربانى‌، 65؛ قس‌: نفيسى‌، 1/235). او در قصيده‌ از انوري‌، ظهير فاريابى‌، خاقانى‌ و جامى‌، و در غزل‌ از سعدي‌ و حافظ پيروي‌ مى‌كرده‌ است‌ (رضازادة شفق‌، 574؛ صفا، 4/449). اشعار وي‌ كه‌ در قالبهاي‌ مختلف‌ شعري‌ سروده‌ شده‌، آكنده‌ از صنايع‌ ادبى‌ است‌. او به‌ ويژه‌ در ساختن‌ ماده‌ تاريخ‌ چيره‌دست‌ بود. اهلى‌ قصايد بسيار و نيز چند تركيب‌بند در منقبت‌ پيامبر(ص‌)، حضرت‌ على‌(ع‌) و اهل‌ بيت‌(ع‌) سروده‌ است‌ (نك: ص‌ 440-443، 451-454). از او 3 قصيده‌، در پاسخ‌ سلمان‌ ساوجى‌ برجاي‌ مانده‌ است‌. مثنوي‌ شمع‌ و پروانة او تمثيلى‌ از عشق‌ و جذبات‌ آن‌ است‌ كه‌ در 894ق‌ براي‌ سلطان‌ يعقوب‌ به‌ تقليد از نظامى‌ و جامى‌، سروده‌ شده‌ است‌ (همو، 575 -577، 619). اين‌ مثنوي‌ يك‌ بار به‌ طور مستقل‌، به‌ كوشش‌ احمد صدرنيا كازرونى‌، در شيراز (1312ق‌) و بار ديگر همراه‌ با كليات‌ او به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. مثنوي‌ ديگر او با عنوان‌ سحر حلال‌ (در 520 بيت‌) نيز بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
يكى‌ ديگر از آثار وي‌ كه‌ به‌ طور مستقل‌ نيز منتشر شده‌، منظومة گنجفه‌ نام‌ دارد. وي‌ بر اين‌ منظومه‌ نيز ديباچه‌اي‌ منثور نگاشته‌، و سبب‌ نظم‌ آن‌ را بيان‌ داشته‌ است‌ (ص‌ 668 -669).
مآخذ: اهلى‌ شيرازي‌، محمد، كليات‌ اشعار، به‌ كوشش‌ حامد ربانى‌، تهران‌، 1344ش‌؛ رازي‌، امين‌ احمد، هفت‌ اقليم‌، به‌ كوشش‌ جواد فاضل‌، تهران‌، 1340ش‌؛ ربانى‌، حامد، مقدمه‌ بر كليات‌ اشعار اهلى‌ شيرازي‌ (هم)؛ رضازادة شفق‌، صادق‌، تاريخ‌ ادبيات‌ ايران‌، شيراز، 1352ش‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 1357ش‌؛ سام‌ ميرزا صفوي‌، تحفة سامى‌، به‌ كوشش‌ ركن‌الدين‌ همايون‌ فرخ‌، تهران‌، 1347ش‌؛ شوشتري‌، نورالله‌، مجالس‌ المؤمنين‌، تهران‌، 1365ش‌؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ‌ ادبيات‌ در ايران‌، تهران‌، 1366ش‌؛ قاضى‌ احمد قمى‌، خلاصة التواريخ‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 1359ش‌؛ نفيسى‌، سعيد، تاريخ‌ نظم‌ و نثر در ايران‌ و در زبان‌ فارسى‌، تهران‌، 1344ش‌. سيمين‌ غلاميان‌