اَهْلىِ تُرْشيزي (د 934ق/1528م)، شاعر پارسىگوي كه به اهلى خراسانى
نيز مشهور بوده است. خاستگاه وي، ترشيز خراسان بود (عليشير، 80، 251؛ سام
ميرزا، 188). او در دورة حكمرانى سلطان حسين بايقرا بر خراسان (875
-911ق/1470- 1505م)، در هرات مىزيست و در زمرة شاعران و اديبانى بود كه در
دربار سلطان، از حمايت او و وزيرش امير عليشير نوايى برخوردار بودند (اوحدي،
138؛ واله، 41). اهلى پس از درگذشت سلطان حسين بايقرا و برچيده شدن دولت
تيموريان در خراسان، از هرات به تبريز كوچ كرد و تا پايان عمر در آنجا زيست
و در همين شهر درگذشت (سام ميرزا، 189؛ آذر، 1/265).
اهلى ترشيزي جايگاهى خاص در دربار سلطان حسين بايقرا داشت، چنانكه وقتى
عازم سفر حج بود، سلطان در فرمانى خطاب به شاهزادگان و كارگزاران حكومت از
آنان خواست كه در خدمتگزاري او در طول سفر كوتاهى نكنند (نك: گلچين، 13-14).
همچنين داستان دلبستگى او به شاهزاده فريدون حسين ميرزا پسر سلطان حسين -
كه خود اهل شعر و ادب بود - معروف است. اشعار اهلى در اين باره، موضوعى
است كه اغلب تذكرهنويسان به آن پرداختهاند (سامميرزا، 188-189؛ قس:
اوحدي، نيز واله، همانجاها، كه نام اين شاهزاده را مؤمن ميرزا ذكر
كردهاند).
سرودههاي اهلى شامل غزليات و رباعيات و ساقىنامهاست. وي در شعر پيرو سبك
شاعران محفل امير عليشير نوايى، در هرات بود. اين سبك در ايران چندان
پسنديده و موردتوجه نبود، اما بر عكس در هند مقبول بود. به همين سبب و نيز
به سبب نوشتن نثر مصنوع و متكلّف، اهلى در آن ديار شهرت بيشتري يافت
(براون، .(IV/234 اشعار او را حدود 20 هزار بيت ذكر كردهاند (صديق حسن، 3). از
ديوان اهلى نسخههايىخطىدر كتابخانههايمختلفايران،هندوپاكستان،نگهداري
مىشود (نك: منزوي، خطى، 3/2243-2244، خطى مشترك، 7/659). از ساقى نامة او نيز
دست نوشتهاي در برخى از كتابخانههاي تهران موجود است (همو، خطى،
4/2861-2862).
مآخذ: آذربيگدلى، لطفعلى، آتشكده، به كوشش حسن سادات ناصري، تهران،
1336ش؛ اوحدي بليانى، محمد، عرفات العاشقين، نسخة خطى كتابخانة ملى ملك، شم
5324؛ سام ميرزا، تحفة سامى، به كوشش ركنالدين همايونفرخ، تهران، 1347ش؛
صديق حسنخان، محمد، شمع انجمن، به كوشش محمد عبدالمجيد، بهوپال،
1293ق؛عليشيرنوايى، مجالسالنفائس،بهكوششعلىاصغرحكمت،تهران،1363ش؛گلچين
معانى، احمد، «فرمان سلطان حسين ميرزا بايقرا»، نشرية فرهنگ خراسان، 1340ش،
شم 8 -9؛ منزوي، خطى؛ همو، خطى مشترك؛ واله داغستانى، عليقلى، رياض الشعرا،
نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ نيز:
Browne, E.G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1969.
حبيبه دانشآموز