اوحَديِ بَلَيانى، تقىالدين محمد اوحدي دقاقى بليانى كازرونى (973-
ح 1050ق/1565-1640م)، سراينده، تذكرهنگار و فرهنگ نويس نامور. وي منسوب
به خاندان مشهور بليانى بود كه تنى چند از افراد آن مثل شيخ عبدالله
بليانى و امينالدين محمد بليانى معاصران سعدي و حافظ در قرنهاي گذشته
شهرتى به دست آورده بودند (براي نسب وي، نك: احمدعلى، 411؛ نيز صفا،
5(3)/1730).
پدرش معينالدين، از فارس به اصفهان كوچيد و تقىالدين در آنجا زاده شد (نك:
اوحدي، 236). روزگار كودكى و نوجوانى تقىالدين اوحدي در اصفهان به كسب
دانشهاي مقدماتى گذشت و يك چند نيز در دارالايتام شاه طهماسب در اصفهان، از
كسانى چون شيخالاسلام على منشار بهره برد (گلچين، 2/13). آنگاه به حلقة
درس مولانا خواجه جان قهپايهاي درآمد (اوحدي، 366). بدينترتيب، وي
دانشهاي مرسوم چون صرف و نحو، منطق و رياضى و قرآن را تا 12 سالگى فراگرفت
(صفا، 5(3)/1731). اوحدي پس از مرگ مادرش (نقوي، 152)، از اصفهان رهسپار يزد
شد و پس از يك سال اقامت در آنجا به اصفهان بازگشت و به تكميل تحصيلات
خود پرداخت و پس از 4 سال به شيراز رفت و نزد ميرقاري گيلانى دانش اندوخت
و سپس داماد وي شد، اما پس از چندي دوباره به اصفهان بازگشت و در
995ق/1587م به اردوي سلطان محمد خدابندة صفوي پيوست (همانجا؛ آل داود، 36).
از اين زمان تا پايان دوران اقامت در ايران، با دربار صفويه و به خصوص با
شاه عباس اول ارتباط داشت و به مناسبت، اشعاري در مدح آنان مىسرود
(نقوي، 153).
اوحدي در 1005ق/1597م به عتبات عاليات سفر كرد و پس از 4 سال از راه
همدان به اصفهان بازگشت (صفا، نقوي، همانجاها). وي در اول رجب 1015 به هند
رفت (گلچين، 2/15؛ نقوي، همانجا). اين سفر از راه قندهار صورت گرفت. وي
چندي در لاهور اقامت كرد و سپس در التزام اردوي جهانگيري به آگره رفت. از
آن پس چند سال در شهرهاي هند به سياحت و معاشرت با شاعران و دانشمندان
پرداخت (همانجا؛ على حسن خان، 88). در 1020ق/1611م آهنگ حج كرد، اما توفيق
زيارت به دست نياورد و از نيمه راه به آگره بازگشت و تا پايان عمر به
تأليف و تصنيف پرداخت (آل داود، 38).
آثار: اوحدي صاحب آثار و نوشتهها و سرودههاي متعدد است. نام بيشتر آنها در
اثر معروف او عرفات العاشقين آمده، و امروزه برخى از آنها در دست است و
نسخههاي خطى برخى از آثار وي در كتابخانههاي مختلف جهان موجود است:
1. عرفات العاشقين (ه م)، تذكرهاي مشهور و مفصل.
2. كعبة عرفان، خلاصة عرفات است كه مؤلف در 1036ق/1627م آن را براي
استفادة عموم فراهم آورده، و به ترتيب الفبايى مرتب ساخته، و هر حرف را
به 3 قسمت متقدمين و متوسطين و متأخرين تقسيم كرده است. از كعبة عرفان چند
نسخة خطى در دست است (مثلاً نك: ملك، 3/557).
3. انتخاب كعبة عرفان، بنا به قولى گزيدة اثر پيشين است (نفيسى، 1/379؛
نقوي، 163) و به نظر گلچين معانى اثر جداگانهاي نيست (2/15-16).
4. فردوس خيال، جنگى است متضمن گزيدة اشعار شاعران گذشته و معاصر اوحدي
(همو، 2/5).
5. رسالة كافية القافية، در دانش قافيه (نفيسى، 1/380).
6. رسالة مفتاح مفاتيح غيبية، در ظهور و مراتب تحقيق و تصوف (گلچين، 2/17).
7. جفراوحد، در غرايب (نفيسى، همانجا؛ نقوي، 156).
8. سرمة سليمانى، لغت نامة فارسى و تنها اثر اوحدي است كه تاكنون به طبع
رسيده است. اين كتاب از جمله فرهنگهاي قديمى زبان فارسى و از لغت
نامههاي خوبى است كه مؤلف برهان قاطع در تأليف اثر برجستة خود از آن
بهره برده است (نقوي، همانجا). در اين فرهنگ واژههاي دشوار فارسى كه
معمولاً در محاوره به كار نمىرود، معنى شده است (صفا، همانجا). سرمة سليمانى
به ترتيب الفبايى مرتب شده است و 32 بخش دارد.
9. كليات اشعار . سرودههاي اوحدي شامل قطعات، قصايد، غزليات و مثنويات
است. ديوان نخستين اشعار او در زمان حياتش در قزوين ربوده شد. آنچه بعداً
خود به دست آورد و مرتب ساخت، مشتمل بر 32 هزار بيت بود. او ديوان قصايد و
قطعات خود را تذكرةالعارفين ناميد (ص 178) و بر مجموعة غزلياتش نام تذكرة
العاشقين نهاد. نسخة خطى اين اثر در كلكته موجود است (مدبري، 5). مثنويات او
عبارتند از: الف - يعقوب و يوسف، مشتمل بر 222 ،2بيت؛ ب - كعبة ديدار، بر
وزن مخزنالاسرار نظامى حاوي 3 هزار بيت؛ ج - كعبة الحرمين در 4 هزار بيت؛ د
- سفينة السكينة يا خزينة الدفينة، حاوي 6 هزار بيت (نفيسى، همانجا؛ گلچين،
2/16).
وي رباعياتى هم سروده كه به نام «رباعيات اوصافيه و رباعيات اضافيه»
شهرت دارند. جز اينها اوحدي به آثار پراكندة منظوم ديگري از خود اشاره مىكند
كه براي دستيابى بر فهرست كامل آنها بايد به مواضع مختلف عرفات العاشقين
مراجعه كرد (نك: ص 132، 178، جم؛ نيز نك: آل داود، 49-50).
مآخذ: آل داود، سيدعلى، « عرفاتالعاشقين، سيري در احوال و آثار مؤلف آن»،
نامة فرهنگستان، تهران، 1374ش، شم 3؛ احمدعلى هاشمى سنديلوي، مخزنالغرائب،
به كوشش محمدباقر، لاهور، 1968م؛ اوحدي بليانى، محمد، عرفات العاشقين، نسخة
خطى كتابخانة ملى ملك، شم 5324؛ صفا، ذبيحالله، تاريخ ادبيات در ايران،
تهران، 1370ش؛ على حسن خان، صبح گلشن، كلكته، 1295ق؛ گلچين معانى، احمد،
تاريخ تذكرههاي فارسى، تهران، 1350ش؛ مدبري، محمود، مقدمه بر سرمة سليمانى
اوحدي بليانى، تهران، 1364ش؛ ملك، خطى؛ نفيسى، سعيد، تاريخ نظم و نثر در
ايران و در زبان فارسى، تهران، 1344ش؛ نقوي، علىرضا، تذكرهنويسى فارسى در
هند و پاكستان، تهران، 1343ش. سيدعلى آل داود