اَنوشيرَوان‌ِ بْن‌ِ خالِد، ابونصر شرف‌الدين‌ (459-532 يا 533ق‌/ 1067- 1138 يا 1139م‌)، ديوانسالار و وزير شيعى‌ سلجوقيان‌ عراق‌ و المسترشد خليفة عباسى‌. او اصلاً از قرية فين‌ كاشان‌ بود (سمعانى‌، 10/279)، اما در ري‌ زاده‌ شد (صفدي‌، 9/427). سپس‌ به‌ بغداد رفت‌ و به‌ تكميل‌ تحصيلات‌ خود پرداخت‌. منابع‌ تنها از يكى‌ از استادان‌ او در حديث‌ به‌ نام‌ ابومحمد عبدالله‌ بن‌ حسين‌ كامخى‌ ساوي‌ نام‌ برده‌اند (سمعانى‌، همانجا؛ ذهبى‌، 20/16).
انوشيروان‌ ظاهراً در جوانى‌ در دستگاه‌ ديوانى‌ خواجه‌ نظام‌الملك‌ دبيري‌ آموخت‌ (هندوشاه‌، 269) و پس‌ از قتل‌ نظام‌الملك‌ در 485ق‌/ 1092م‌ به‌ فرزند وي‌ مؤيدالملك‌ پيوست‌ و در سفر به‌ ري‌ (488ق‌/ 1095م‌)، وي‌ را همراهى‌ كرد (نك: بنداري‌، 84). او پس‌ از قتل‌ مؤيدالملك‌ به‌ دست‌ بركيارق‌، به‌ بصره‌ رفت‌ و مدت‌ 3 سال‌ در آن‌ ديار ماند (همو، 87). چون‌ سلطان‌ محمد بن‌ ملكشاه‌ به‌ تخت‌ نشست‌ (499ق‌)، چندي‌ مقام‌ خزانه‌داري‌ وي‌ را در اصفهان‌ بر عهده‌ گرفت‌ (همو، 88، 94)؛ سپس‌ در وزارت‌ ضياءالملك‌ احمد بن‌ نظام‌الملك‌ (500 -504ق‌/1107-1110م‌) به‌ رياست‌ ديوان‌ عَرْض‌ منصوب‌ شد (همو، 97؛ نيز نك: هوتسما، .(16 وي‌ در اواخر حيات‌ سلطان‌ محمد، بى‌آنكه‌ عنوان‌ وزارت‌ داشته‌ باشد، از سوي‌ صاحب‌ منصبان‌ سلجوقى‌ ادارة امور را به‌ دست‌ گرفت‌ (نك: بنداري‌، 108- 109).
انوشيروان‌ در آغاز وزارت‌ شمس‌الملك‌ عثمان‌ بن‌ نظام‌الملك‌ (515 -517ق‌) رياست‌ ديوان‌ عرض‌ را برعهده‌ داشت‌؛ اما براثر سعايت‌ دشمنانش‌ در 516ق‌/1122م‌ به‌ زندان‌ افتاد (همو، 129- 130، 132). پس‌ از رهايى‌ از زندان‌، چندي‌ در اصفهان‌ به‌ سر بود و سپس‌ راهى‌ بغداد شد (همو، 133-134).
در 521ق‌/1127م‌ سلطان‌ محمود، انوشيروان‌ را به‌ وزارت‌ گماشت‌، اما به‌ سبب‌ ناتوانى‌ در پيشبرد امور، ابوالقاسم‌ درگزينى‌ برجاي‌ وي‌ بر مسند وزارت‌ نشست‌ (نك: همو، 139-140؛ براون‌، .(II/361
انوشيروان‌ در اواخر سال‌ 526ق‌ به‌ جاي‌ شرف‌الدين‌ ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ طراد زينبى‌ به‌ وزارت‌ المسترشد (خلافت‌: 512 -529ق‌/1118- 1135م‌) خليفة عباسى‌ رسيد. اما در ربيع‌الاول‌ 528/ ژانوية 1134 بركنار شد (بنداري‌، 162-163؛ ابن‌ قلانسى‌، 237- 238؛ ابن‌ جوزي‌، 17/271؛ ابن‌ اثير، 10/682). پس‌ از خروج‌ از بغداد در 529ق‌ به‌ اسارت‌ امراي‌ هوادار داوود بن‌ محمود، مدعى‌ ديگر تاج‌ و تخت‌ سلاجقه‌ درآمد (ابن‌ جوزي‌، 17/291) و پس‌ از رهايى‌ به‌ همدان‌ رفت‌ و وزارت‌ سلطان‌ مسعود را برعهده‌ گرفت‌ (نك: راوندي‌، 224؛ حسينى‌، 201).
پس‌ از چندي‌، سلطان‌ مسعود كه‌ منشأ آشفتگيهاي‌ امور را ديوان‌ وزارت‌ مى‌پنداشت‌، او را در 530ق‌/1136م‌ از وزارت‌ بركنار كرد (نك: بنداري‌، 163، 169). پس‌ از اين‌، انوشيروان‌ به‌ بغداد بازگشت‌ و تا پايان‌ عمر گوشه‌نشينى‌ اختيار كرد (ابن‌ اثير، 11/45) و در همانجا درگذشت‌ (ابن‌ جوزي‌، 17/334؛ ابن‌ اثير، 11/70).
انوشيروان‌ با شاعران‌ و اديبان‌ و به‌ ويژه‌ با ابوالقاسم‌ عبدالله‌ بن‌ ابى‌ محمد حريري‌، صاحب‌ مقامات‌ معاشرت‌ داشت‌ و آنان‌ را مى‌نواخت‌ (ابن‌ خلكان‌، 4/64؛ صفدي‌، 9/427؛ هندوشاه‌، 301). از مشهورترين‌ شاعران‌ ستايشگر انوشيروان‌ مى‌توان‌ به‌ حيص‌ بيص‌ (1/101-106، 175- 178، جم) و ابوبكر ارجانى‌ (نك: قمى‌، 53؛ صفدي‌، 9/428) اشاره‌ كرد.
انوشيروان‌ كتاب‌ مشهوري‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ دربارة شرح‌ حال‌ خود، ديوانسالاران‌ و بخشى‌ از تاريخ‌ سلاجقه‌ به‌ نام‌ نفثة المصدور تأليف‌ كرد كه‌ نام‌ آن‌ در مآخذ، به‌ صورتهاي‌ گوناگون‌ آمده‌ است‌ (مرزبان‌ بن‌ رستم‌، 1/7؛ هندوشاه‌، همانجا؛ ناصرالدين‌، 78). عماد كاتب‌ (د 597ق‌) آن‌ را با عنوان‌ نصرةالفترة و عصرة الفطرة به‌ عربى‌ ترجمه‌ و تكميل‌ كرد (بنداري‌، همانجا، نيز 53 -57، 70، 161 بب؛ نيز نك: استوري‌، 255 ؛ ايرانيكا ). اينك‌ از اصل‌ كتاب‌ نفثة المصدور و ترجمة عمادكاتب‌ نشانى‌ در دست‌ نيست‌ و تنها تلخيصى‌ از آن‌ كه‌ به‌ دست‌ بنداري‌ اصفهانى‌ در 623ق‌/1226م‌ فراهم‌ آمده‌، بر جاي‌ مانده‌ است‌ (براي‌ تفصيل‌، نك: ه د، بنداري‌).
نفثة المصدور انوشيروان‌ را از نظر زمانى‌ مى‌توان‌ نخستين‌ تأليف‌ دربارة تاريخ‌ سلاجقه‌ به‌ شمار آورد و از آنجا كه‌ مؤلف‌ در مقام‌ وزير و ديوانسالار سلاجقه‌ خود شاهد و ناظر بسياري‌ رويدادها بوده‌، جايگاهى‌ خاص‌ دارد. مؤلف‌ مرزبان‌ نامه‌، نفثة المصدور انوشيروان‌ را در كنار كتابهايى‌ چون‌ كليله‌ و دمنه‌، سندبادنامه‌، عتبةالكتبه‌ و ترجمة تاريخ‌ يمينى‌، از آثار برجستة نثر پارسى‌ برشمرده‌، و نيز در توصيفى‌ از ويژگيهاي‌ اين‌ كتاب‌، سخن‌ انوشيروان‌ را «ايجازي‌ از باب‌ اعجاز» دانسته‌ است‌ (1/5 -7).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بيروت‌، دارالكتب‌ العلميه‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قلانسى‌، حمزه‌، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، به‌ كوشش‌ آمدرز، بيروت‌، 1908م‌؛ بنداري‌ اصفهانى‌، فتح‌، زبدة النصرة، مختصر تاريخ‌ آل‌ سلجوق‌ عمادالدين‌ كاتب‌، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ حسينى‌، على‌، زبدةالتواريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد نورالدين‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ حيص‌ بيص‌، سعد، ديوان‌، به‌ كوشش‌ مكى‌ سيد جاسم‌ و شاكر هادي‌ شكر، بغداد، 1974م‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ راوندي‌، محمد، راحةالصدور، به‌ كوشش‌ محمد اقبال‌، تهران‌، 1333ش‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ فان‌ اس‌، ويسبادن‌، 1393ق‌/ 1973م‌؛ قمى‌، نجم‌الدين‌، تاريخ‌ الوزراء، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ دانش‌ پژوه‌، تهران‌، 1363ش‌؛ مرزبان‌ بن‌ رستم‌، مرزبان‌ نامه‌، تحرير سعدالدين‌ وراوينى‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌، تهران‌، 1355ش‌؛ ناصرالدين‌ منشى‌ كرمانى‌، نسائم‌ الاسحار، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ حسينى‌ ارموي‌، تهران‌، 1364ش‌؛ هندوشاه‌ بن‌ سنجر، تجارب‌ السلف‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانى‌، تهران‌، 1313ش‌؛ نيز:
, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1969; Houtsma, M. T., introd. Zobdat - al - No s ra, Leiden, 1889; Iranica; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
ابوالفضل‌ خطيبى‌