اَنوشْتَگين‌ (حك ح‌ 470-490ق‌/1077-1097م‌)، ملقب‌ به‌ غرجه‌، غلام‌ِ ترك‌نژاد بلكاتگين‌ (بيلگه‌بيگ‌)، و سر سلسلة خوارزمشاهيان‌. لقب‌ غرجه‌ منسوب‌ است‌ به‌ غرجستان‌ (غرشستان‌) - ولايتى‌ در افغانستان‌ ميان‌ هرات‌ و كابل‌ - كه‌ بلكاتگين‌، انوشتگين‌ را از آنجا خريده‌ بوده‌ است‌ (ياقوت‌، 3/785؛ ابوالفدا، 4/123؛ جوينى‌، 2/1؛ بارتولد، 323 ؛ براي‌ تفصيل‌ درخصوص‌ اصل‌ و نسب‌ او، نك: قفس‌ اوغلى‌، 48-49، 51 -53).
از انوشتگين‌ نخستين‌بار در حوادث‌ مربوط به‌ لشكركشى‌ گمشتگين‌ بلكابك‌ به‌ سَكْلَكَند، از شهرهاي‌ طخارستان‌ (ياقوت‌، 3/108) در 465ق‌/1073م‌ ياد شده‌ است‌ (نك: ابن‌ اثير، 10/78). ظاهراً انوشتگين‌ از آن‌ پس‌ روي‌ به‌ ترقى‌ نهاد و در دربار ملكشاه‌ سلجوقى‌ به‌ سبب‌ تدبير و ذكاوتى‌ كه‌ از خود نشان‌ داد، جايگاه‌ خاصى‌ يافت‌ و پس‌ از بلكاتگين‌ به‌ مقام‌ مهم‌ و معتبر طشت‌ داري‌ رسيد. انوشتگين‌ مدتى‌ بعد شحنة (والى‌) خوارزم‌ شد و تا پايان‌ عمر بر اين‌ منصب‌ باقى‌ ماند (حمدالله‌، 480؛ جوينى‌، 2/2؛ قفس‌ اوغلى‌، 45). اگرچه‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ وي‌ عملاً بر خوارزم‌ حكومت‌ و تسلطى‌ مستقلانه‌ نداشت‌، ولى‌ او را مى‌توان‌ سرسلسلة خوارزمشاهيان‌ به‌ شمار آورد، چه‌، سلطان‌ محمد خوارزمشاه‌، فرزند او بود (ابن‌ اثير، 10/268؛ ذهبى‌، تاريخ‌...، 46، العبر، 3/327؛ قزوينى‌، 188). برخى‌ مآخذ سال‌ مرگ‌ انوشتگين‌ را 491ق‌/1098م‌ در خوارزم‌ دانسته‌اند (فصيح‌، 2/208).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابوالفدا، المختصر فى‌ اخبار البشر، بيروت‌، 1375ق‌/ 1956م‌؛ جوينى‌، عطاملك‌، تاريخ‌ جهانگشاي‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوينى‌، ليدن‌، 1334ق‌/1916م‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، تاريخ‌ گزيده‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 1339ش‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، حوادث‌ 481-490ق‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ تدمري‌، بيروت‌، 1414ق‌/1994م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ فؤاد سيد، كويت‌، 1961م‌؛ فصيح‌ خوافى‌، احمد، مجمل‌ فصيحى‌، به‌ كوشش‌ محمود فرخ‌، مشهد، 1340ش‌؛ قزوينى‌، يحيى‌، لب‌ّ التواريخ‌، تهران‌، 1363ش‌؛ قفس‌ اوغلى‌، ابراهيم‌، تاريخ‌ دولت‌ خوارزمشاهيان‌، ترجمة داوود اصفهانيان‌، تهران‌، 1367ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Barthold, W., Turkestan, Down to the Mongol Invasion, London, 1958.
كيانوش‌ صديق‌