اَنْطاكيّه‌، شهري‌ باستانى‌ در جنوب‌ تركيه‌ و مركز استان‌ كنونى‌ ختاي‌.
موقعيت‌ جغرافيايى‌: انطاكيه‌ در ساحل‌ شرقى‌ نهرالعاصى‌ (اُرنتس‌1) در دامنة كوه‌ معروف‌ حبيب‌ نجار در 36 و 10 عرض‌ شمالى‌ و 36 و 6 طول‌ شرقى‌ قرار دارد I/456) .(IA, فاصلة اين‌ شهر تا درياي‌ مديترانه‌ 63 كم (نك: ه د، 8/372)، و جمعيت‌ آن‌ برابر سرشماري‌ عمومى‌ 1990م‌/1369ش‌، 195 ،284نفر است‌ («آمار...2»، .(28 انطاكيه‌ و استان‌ ختاي‌ داراي‌ آب‌ و هواي‌ مديترانه‌اي‌، و دماي‌ متوسط سالانه‌ در آنجا 2/18 سانتى‌گراد و ميزان‌ متوسط باران‌ 173 ،1ميلى‌متر است‌ V/3377) .(YA,
نام‌گذاري‌: بناي‌ اولية اين‌ شهر را به‌ آنتيوخوس‌ اپيفانس‌ نسبت‌ مى‌دهند (استرابن‌، .(VII/243 وي‌ آنجا را 6 سال‌ (ابن‌ عديم‌، 16؛ ياقوت‌، 1/382) و به‌ روايتى‌ 12 سال‌ (ابن‌ عبري‌، 98) پس‌ از درگذشت‌ اسكندر در كنار رودخانة ارنتس‌ بنا نهاد. سلوكوس‌ (يكى‌ از سرداران‌ اسكندر و مؤسس‌ سلسلة سلوكى‌) شهر اوليه‌ را كامل‌ نمود و آنجا را به‌ نام‌ پدرش‌ آنتيوخيا (نك: ياقوت‌، همانجا؛ بيرونى‌، 2/565)، و به‌ قولى‌ به‌ نام‌ پسرش‌ آنتيوخوس‌ نام‌گذاري‌ كرد (ابن‌ عديم‌، 15-16؛ نيز نك: «دائرةالمعارف‌...1»، .(III/228 برخى‌ اين‌ شهر را انديو نيز ناميده‌اند (گوتشميد، 103؛ مجمل‌ التواريخ‌...، 64). پس‌ از سلوكوس‌ جانشينان‌ وي‌ آنجارا پايتخت‌ خود قراردادند (دورانت‌، 6/157؛ «دائرةالمعارف‌»، همانجا).
پيشينة تاريخى‌: بهره‌وري‌ خاك‌ در استان‌ ختاي‌ و قرار گرفتن‌ بر سر چهار راه‌ ارتباطى‌ ميان‌ سوريه‌ - فلسطين‌ و كرانه‌هاي‌ درياي‌ مديترانه‌ از علل‌ مهم‌ زيست‌ انسان‌ در اين‌ ناحيه‌ بوده‌ است‌ (همانجا). از هزارة 2ق‌م‌ تا سدة 8 ق‌م‌ اقوام‌ مختلفى‌ بر اينجا فرمان‌ راندند V/3411) .(YA, انطاكيه‌ در دهه‌هاي‌ آغازين‌ تشكيل‌، شامل‌ دو محله‌ بود كه‌ در يكى‌ يونانيها و در ديگري‌ بوميان‌ سكنى‌ داشتند؛ عده‌اي‌ يهودي‌ نيز در آنجا مى‌زيستند («دائرةالمعارف‌»، .(III/229
گسترش‌ و توسعة شهر انطاكيه‌ در دوران‌ آنتيوخوس‌ چهارم‌ (174- 164ق‌م‌) به‌ اوج‌ خود رسيد. وي‌ انطاكيه‌ را به‌ مركز مهم‌ دانش‌ و فرهنگ‌ تبديل‌ كرد (اومار، ؛ II/186-187 دورانت‌، 6/158). پس‌ از درگذشت‌ آنتيوخوس‌ چهارم‌، دولت‌ سلوكى‌ رو به‌ ضعف‌ نهاد؛ مدتى‌ نيز تيگران‌ پادشاه‌ ارمنستان‌ (در 83 ق‌م‌) آنجا را در تصرف‌ داشت‌. سرانجام‌ پُمپيوس‌ سردار رومى‌، تيگران‌ را شكست‌ داد، سوريه‌ و انطاكيه‌ را در 64 ق‌م‌ تصرف‌ كرد و ضميمة قلمرو دولت‌ روم‌ ساخت‌ (اومار، .(II/196 روميان‌ به‌ آبادي‌ و توسعة شهر همت‌ گماردند، و اين‌ امر موجبات‌ افزايش‌ جمعيت‌ را فراهم‌ آورد («دائرةالمعارف‌»، همانجا). با آمدن‌ مسيحيان‌، اين‌ شهر به‌ صورت‌ مركزي‌ دينى‌ درآمد و يكى‌ از 4 بطرك‌نشين‌ مسيحيان‌ گرديد (يعقوبى‌، 1/153؛ مسعودي‌، 2/182). كليساي‌ انطاكيه‌ اولين‌ كليساي‌ مسيحى‌ به‌ شمار مى‌آيد. از اين‌ رو، پاپ‌ در 1963م‌ آنجا را زيارتگاه‌ خاص‌ ناميد ، YA) همانجا).
پس‌ از تشكيل‌ دولت‌ ساسانى‌ در 226م‌ و آغاز رقابت‌ ميان‌ ايران‌ و روم‌، انطاكيه‌ صحنة شديدترين‌ برخوردها ميان‌ دو دولت‌ گرديد. سپاهيان‌ شاپور اول‌ پادشاه‌ ساسانى‌ در 260م‌ پس‌ از غلبه‌ بر والريانوس‌ تا انطاكيه‌ پيش‌ رفت‌ (دورانت‌، 9/294). با عقب‌نشينى‌ ايرانيها، دولت‌ بيزانس‌ بر منطقه‌ حاكم‌ شد؛ و پس‌ از ظهور اسلام‌ ناحية انطاكيه‌ صحنة برخورد دائمى‌ ميان‌ بيزانس‌ و دولتهاي‌ اسلامى‌ گرديد. در 265ق‌/879م‌، احمد ابن‌ طولون‌ آنجا را به‌ زير فرمان‌ آورد (ابن‌ عبري‌، 257)، سپس‌ اخشيديان‌ بر آنجا تسلط يافتند (نك: ه د، 1/558 -561) و مدتى‌ نيز اميران‌ آل‌ حمدان‌ - شاخة شام‌ - بر آنجا فرمان‌ راندند (همان‌، 1/688 - 693). در 358ق‌/968م‌، نيكفوروس‌ فوكاس‌ (اُستروگُرسكى‌، فرمانرواي‌ روم‌، انطاكيه‌ را تصرف‌ كرد (ابن‌ عبري‌، 294).
حاكميت‌ بيزانس‌ بر انطاكيه‌ نزديك‌ به‌ يك‌ قرن‌ ادامه‌ يافت‌. روميان‌ به‌ عمران‌ و آبادي‌ آنجا همت‌ گماردند («دائرةالمعارف‌»، .(III/230 انطاكيه‌ از نيمة دوم‌ سدة 5ق‌/11م‌ به‌ تدريج‌ تحت‌ نفوذ عناصر ترك‌ قرار گرفت‌. افشين‌ (سردار ترك‌) در 459ق‌/1067م‌ آنجا را غارت‌ كرد (سويم‌، .(10 سليمان‌ شاه‌ پسر قتلمش‌ به‌ دعوت‌ والى‌ شهر به‌ انطاكيه‌ آمد و در 477ق‌/1084م‌ شهر را تصرف‌كرد (همو، 104 -103 ؛ رانسيمان‌، ؛ I/164 آق‌سرايى‌، 19-21).
در جنگهاي‌ صليبى‌ انطاكيه‌ صحنة درگيري‌ بوده‌ است‌؛ جمعيت‌ شهر در اين‌ زمان‌ از مسلمانان‌ و مسيحيان‌ تشكيل‌ مى‌شد. مسلمانان‌ براي‌ جلوگيري‌ از كمك‌ احتمالى‌ مسيحيان‌ به‌ صليبيون‌، آنها را از شهر بيرون‌ راندند (رشاد، 103-104، 109؛ مطوي‌، 33؛ استروگرسكى‌، .(337
در زمان‌ تسلط مغولان‌ بر منطقه‌، شهر انطاكيه‌ از تعرض‌ آنان‌ مصون‌ ماند، چنانكه‌ عده‌اي‌ نيز از ترس‌ مغولان‌ در آنجا پناهنده‌ شدند كه‌ اين‌ امر موجب‌ افزايش‌ جمعيت‌ گرديد («دائرةالمعارف‌»، همانجا). در 666ق‌/ 1268م‌ بيبرس‌، امير مملوك‌ شهر را تصرف‌ كرد. در جريان‌ لشكركشى‌ سليم‌ اول‌ به‌ مصر در 923ق‌/1517م‌، انطاكيه‌ ضميمة قلمرو عثمانى‌ شد و جزو ولايت‌ حلب‌ و مركز آن‌ گرديد (همان‌، .(III/231
پس‌ از جنگ‌ جهانى‌ اول‌، سرزمين‌ انطاكيه‌ (استان‌ ختاي‌ كنونى‌) در بهار 1918م‌ به‌ اشغال‌ انگليسيها درآمد و سپس‌ تحت‌ ادارة فرانسويها قرار گرفت‌. برابر مفاد عهدنامة آنكارا (اكتبر 1921/مهر 1300) كه‌ ميان‌ دولتهاي‌ فرانسه‌ و تركيه‌ منعقد شد، حكومتى‌ خودمختار با نظارت‌ دولت‌ فرانسه‌ در جنوب‌ تركيه‌ تشكيل‌ شد و سنجق‌ اسكندرون‌ نام‌ گرفت‌ (شاو، 2/626؛ V/3405-3406 ؛ YA, «دائرةالمعارف‌»، .(III/232 اين‌ حكومت‌ داراي‌ مجلس‌، قانون‌ اساسى‌ و رئيس‌ دولت‌ بود كه‌ از طرف‌ مردم‌ انتخاب‌ مى‌شد و زبانهاي‌ عربى‌ و فرانسوي‌ نيز مانند زبان‌ تركى‌ در آنجا رسميت‌ داشت‌. درپى‌ مذاكرات‌ فرانسه‌ و تركيه‌، سوريه‌ كه‌ سنجق‌ اسكندرون‌ نيز جزو آن‌ بود، استقلال‌ گرفت‌. از سويى‌ ديگر تركهاي‌ اين‌ ناحيه‌ خواستار استقلال‌ سنجق‌ اسكندرون‌ شدند و دولتى‌ به‌ نام‌ ختاي‌ در آنجا تشكيل‌ دادند. سرانجام‌ در 1939م‌/1318ش‌ دولت‌ فرانسه‌ با الحاق‌ اين‌ ناحيه‌ به‌ تركيه‌ موافقت‌ كرد و از اين‌ تاريخ‌ به‌ بعد انطاكيه‌ به‌ نام‌ ختاي‌ ناميده‌ شد و يكى‌ از استانهاي‌ تركيه‌ گرديد (نك: ه د، 8/374).
جغرافى‌نگاران‌ و سياحان‌، به‌ ويژه‌ مسلمانان‌، آنجا را شهري‌ زيبا، بزرگ‌، با باروهاي‌ مستحكم‌ و كم‌نظير و باغ‌ و بوستانهاي‌ دل‌انگيز وصف‌ كرده‌اند (اصطخري‌، 62؛ ابن‌ بطوطه‌، 74؛ نيز نك: ابن‌ رسته‌، 59؛ ادريسى‌، 2/645). اين‌ شهر در دوران‌ حاكميت‌ بيزانس‌ نيز يكى‌ از مراكز مهم‌ بازرگانى‌، و شهري‌ آباد و پررونق‌ و مهم‌ترين‌ شهر روم‌ شرقى‌ بوده‌ است‌ (هايد، .(22 همچنين‌ از ثروت‌ افسانه‌اي‌ آنجا از جمله‌: طلا، نقره‌، جواهرات‌ و گلدانهاي‌ گران‌قيمت‌ كه‌ توسط صليبيون‌ غارت‌ شده‌ بود، ياد كرده‌اند (همو، .(194 اولياچلبى‌ آنجا را از قول‌ مورخان‌ «دار قياصره‌» ناميده‌ است‌. وي‌ همچنين‌ دربارة زيارتگاهها، مدارس‌، حمامها، بازارها، محلات‌، قلعه‌ و... اطلاعات‌ بسياري‌ به‌ دست‌ مى‌دهد (نك: 3/49-52).
از آثار تاريخى‌ اين‌ شهر، همچنين‌ قلعه‌ و باروها، كليسا و صومعة پيِر مقدس‌، مسجد حبيب‌ نجار - كه‌ در آغاز كليسا بوده‌، و پس‌ از دورة اسلامى‌ به‌ مسجد تبديل‌ شده‌ است‌ - پلهاي‌ ترايانوس‌ و ديوكلتيانوس‌، دروازة آهنين‌ (دميرقاپى‌) و جز آنها را مى‌توان‌ نام‌ برد V/3483-) YA, .(3484
مآخذ: آق‌سرايى‌، محمود، مسامرةالاخبار و مسايرةالاخيار، به‌ كوشش‌ عثمان‌ توران‌، تهران‌، 1348ش‌؛ ابن‌ بطوطه‌، رحلة، بيروت‌، 1384ق‌/1964م‌؛ ابن‌ رسته‌، احمد، الاعلاق‌ النفيسة، ليدن‌، 1891م‌؛ ابن‌ عبري‌، غريغوريوس‌، تاريخ‌ مختصرالدول‌، به‌ كوشش‌ انطون‌ صالحانى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، زبدة الحلب‌ من‌ تاريخ‌ الحلب‌، به‌ كوشش‌ سامى‌ دهان‌، دمشق‌، 1370ق‌/1951م‌؛ ادريسى‌، محمد، نزهة المشتاق‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1927م‌؛ اولياچلبى‌، سياحت‌نامه‌، استانبول‌، 1314ق‌؛ بيرونى‌، ابوريحان‌، القانون‌ المسعودي‌، حيدرآباد دكن‌، 1374ق‌/1955م‌؛ دورانت‌، ويل‌، تاريخ‌ تمدن‌ (ج‌ 6، يونان‌ باستان‌)، ترجمة هوشنگ‌ پيرنظر، تهران‌، 1340ش‌؛ همان‌، (ج‌ 9، قيصر و مسيح‌)، ترجمة على‌اصغر سروش‌، تهران‌، 1340ش‌؛ رشاد، محمد، جنگهاي‌ صليبى‌، تهران‌، 1351ش‌؛ شاو، ا. ج‌.، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و تركيه‌، ترجمة محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، 1370ش‌؛ گوتشميد، آلفرد، تاريخ‌ ايران‌ و ممالك‌ همجوار، ترجمة كيكاووس‌ جهانداري‌، تهران‌، علمى‌؛ مجمل‌التواريخ‌ و القصص‌، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ بهار، تهران‌، 1318ش‌؛ مسعودي‌، على‌، مروج‌الذهب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ اسعد داغر، بيروت‌، 1385ق‌/1965م‌؛ مطوي‌، محمد، الحروب‌ الصليبية فى‌ المشرق‌ و المغرب‌، تونس‌، 1374ق‌/1954م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، دارصادر؛ نيز:
Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; Heyd, W., Yakin - dogu ticaret tarihi, tr. E. Z. Karal, Ankara, 1975; IA; Ostrogorsky, G., Bizans devleti tarihi, tr. F., Is o ltan, Ankara, 1981; Runciman, S., Ha 5 l o seferleri tarihi, tr. F. Is o ltan, Ankara, 1986; Sevim, A. and Y. Y O cel, T O rkiye tarihi, Ankara, 1989; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1966; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Ankara, 1991; Umar, B., T O rkiye halk o n o n ilk 5 ag tarihi, Izmir, 1982; YA.
على‌اكبر ديانت‌