اَنْطاكى‌، ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ احمد حاسب‌ مهندس‌، ملقب‌ به‌ مجتبى‌ (د 13 ذيحجة 376ق‌/16 آوريل‌ 987م‌)، رياضى‌دان‌ انطاكى‌. ابن‌ نديم‌ كه‌ اندكى‌ پس‌ از درگذشت‌ انطاكى‌، در بغداد، به‌ تأليف‌ الفهرست‌ مشغول‌ بوده‌، تنها از سال‌ مرگ‌، لقب‌ و عنوان‌ آثار انطاكى‌ ياد كرده‌ است‌ (ص‌ 342)؛ اما قفطى‌ ظاهراً با تكيه‌ بر ذيلى‌ كه‌ هلال‌ بن‌ محسّن‌ بر كتاب‌ تاريخ‌ دايى‌ خود ثابت‌ بن‌ سنان‌ نگاشته‌ (مشتمل‌ بر حوادث‌ سالهاي‌ 363 تا 447ق‌)، آگاهى‌ بيشتري‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌ (گرچه‌ تنها در ثبت‌ تاريخ‌ دقيق‌ درگذشت‌ انطاكى‌ صريحاً به‌ هلال‌ بن‌ محسن‌ استناد كرده‌ است‌). بنابراين‌ گزارش‌، انطاكى‌، چنانكه‌ از نامش‌ پيداست‌، اصلاً اهل‌ انطاكيه‌ (واقع‌ در تركية كنونى‌) بود و در بغداد ساكن‌ شد و تا هنگام‌ مرگ‌ در اين‌ شهر زيست‌. قفطى‌ همچنين‌ انطاكى‌ را از نزديكان‌ عضدالدولة بويهى‌ (نك: ه د، آل‌ بويه‌) بر شمرده‌، و او را از سرآمدان‌ روزگار خود در هندسه‌ و علم‌ عدد (حساب‌) دانسته‌، و به‌ تيزهوشى‌ و فصاحت‌ و بلاغت‌ ستوده‌ است‌ (ص‌ 110، 334)؛ در حالى‌ كه‌ در قرون‌ متأخرتر، نويسنده‌اي‌ چون‌ شهرزوري‌ (ص‌ 439) در نزهةالارواح‌ از احوال‌ انطاكى‌ اظهار بى‌اطلاعى‌ كرده‌ است‌.
آثار: ظاهراً آثار انطاكى‌ در ميان‌ رياضى‌دانان‌ بعدي‌ با اقبال‌ چندانى‌ روبه‌رو نشده‌ است‌؛ زيرا كمتر رياضى‌دانى‌ از آثار وي‌ ياد كرده‌، و بدانها توجه‌ داشته‌ است‌. تنها ابوالحسن‌ على‌ بن‌ احمد نسوي‌، رياضى‌دان‌ پرآوازة ايرانى‌، در مقدمة كتاب‌ المقنع‌ فى‌ حساب‌ الهندي‌ تلويحاً كتاب‌ حساب‌ «مجتبى‌ انطاكى‌» را به‌ سبب‌ گرايش‌ بسيار به‌ تفصيل‌، ناكارآمد دانسته‌ است‌ (نك: قربانى‌، نسوي‌ نامه‌، 12؛ نيز ووپكه‌، .(492-493
گويا تنها يكى‌ از آثار انطاكى‌، موسوم‌ به‌ تفسير اصول‌ اقليدس‌ در دست‌ است‌. به‌ گفتة ابن‌ نديم‌ (ص‌ 325)، انطاكى‌ تمامى‌ مقالات‌ اصول‌ اقليدس‌ را تفسير (ترجمه‌ و شرح‌) كرده‌ بود. پيش‌ از وي‌ ابوجعفر خازن‌ اين‌ كتاب‌ را شرح‌ كرده‌، و بوزجانى‌ نيز نگارش‌ شرحى‌ بر آن‌ را آغاز كرده‌ بود، ولى‌ كار را به‌ انجام‌ نرساند. به‌ گفتة زوتر نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در آكسفرد موجود است‌ (ص‌ .(64
ابن‌ نديم‌ (ص‌ 342) و قفطى‌ (ص‌ 234) اين‌ آثار را به‌ انطاكى‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌ اينك‌ نشانى‌ از آنها در دست‌ نيست‌: 1. استخراج‌ التراجم‌؛ 2. تفسير ارثماطيقى‌؛ 3. التخت‌ الكبير فى‌ الحساب‌ الهندي‌، كه‌ ظاهراً همان‌ كتابى‌ است‌ كه‌ نسوي‌ بدان‌ اشاره‌ كرده‌ است‌؛ 4. الحساب‌ بلا تخت‌ بل‌ باليد؛ 5. الحساب‌ على‌ التخت‌ بلا محو، احتمالاً حاوي‌ مطالب‌ مهمى‌ بوده‌ است‌، زيرا مؤلف‌ در اين‌ رساله‌ - همان‌ گونه‌ كه‌ از نامش‌ پيداست‌ - كوشيده‌ است‌ تا براي‌ محاسبات‌ رياضى‌ به‌ كمك‌ تخت‌ و ميل‌ (ه م‌) شيوه‌اي‌ پيشنهاد دهد كه‌ به‌ پاك‌ كردن‌ اعدادي‌ كه‌ پيش‌تر ثبت‌ شده‌، نياز نباشد. چنين‌ شيوه‌اي‌ قاعدتاً بايد به‌ شيوه‌هاي‌ نوين‌ محاسبه‌ با قلم‌ و كاغذ نزديك‌تر باشد؛ 6. الموازين‌ العددية؛ 7. المكعبات‌ (نيز نك: زوتر، 64 ؛ قربانى‌، زندگى‌ نامه‌...، 315).
رساله‌اي‌ در اسطرلاب‌ مسرطن‌ نيز منسوب‌ به‌ انطاكى‌ است‌. نگارندة جلد سوم‌ فهرست‌ كتابخانة آستان‌ قدس‌ رضوي‌، دربارة مؤلف‌ اين‌ رسالة بسيار متأخر فارسى‌ - كه‌ با شمارة 5285 در اين‌ كتابخانه‌ نگهداري‌ مى‌شود - آورده‌ است‌: «مصنف‌، چنانكه‌ از پاره‌اي‌ قرائن‌ خفيه‌ به‌ دست‌ آمده‌ ابن‌ المهندس‌ على‌ بن‌ احمد انطاكى‌ متوفى‌ 376ق‌ است‌» (3/318). اغلب‌ فهرست‌نگاران‌ ديگر، و حتى‌ كسانى‌ چون‌ استوري‌ بى‌آنكه‌ به‌ صحت‌ و سقم‌ اين‌ انتساب‌ توجه‌ داشته‌ باشند، غالباً بدين‌ گزارش‌ استناد كرده‌، و همان‌ را تكرار كرده‌اند و تنها قربانى‌ (همان‌، 314) صحت‌ اين‌ انتساب‌ را منوط به‌ داشتن‌ دلايل‌ محكم‌تر دانسته‌ است‌. در واقع‌ نه‌ در مآخذ متقدم‌ و نه‌ در متن‌ رساله‌ هيچ‌ نشانه‌اي‌ از نگارش‌ آن‌ توسط انطاكى‌ مشاهده‌ نمى‌شود. به‌ نظر مى‌رسد آنچه‌ فهرست‌نگار آستان‌ قدس‌ از آن‌ با عنوان‌ «قرائن‌ خفيه‌» ياد كرده‌ است‌، چيزي‌ جز سخنان‌ سجزي‌ در مقدمة رسالة عربى‌ الاسطرلاب‌ المسرطن‌ (كه‌ در فهرست‌ آستان‌ قدس‌ با شمارة 5286 و بلافاصله‌ پس‌ از رسالة فارسى‌ مذكور قرار دارد) نيست‌؛ زيرا سجزي‌ (گ‌ 1 ب‌) در آغاز اين‌ رساله‌ به‌ نگارش‌ رساله‌اي‌ دربارة اسطرلاب‌ مسرطن‌ توسط شخصى‌ به‌ نام‌ «على‌ بن‌ احمد، معروف‌ به‌ ابن‌ المهندس‌» اشاره‌ كرده‌ است‌.
مآخذ: آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ سجزي‌، ابوسعيد، الاسطرلاب‌ المسرطن‌، نسخة خطى‌ كتابخانة آستان‌ قدس‌ رضوي‌، شم 5286؛ شهرزوري‌، محمد، نزهة الارواح‌ ( تاريخ‌الحكماء )،ترجمة كهن‌ مقصود على‌ تبريزي‌، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ دانش‌ پژوه‌ و محمد سرور مولايى‌، تهران‌، 1365ش‌؛ قربانى‌، ابوالقاسم‌، زندگى‌ نامة رياضى‌ دانان‌ دورة اسلامى‌، تهران‌، 1365ش‌؛ همو، نسوي‌ نامه‌، تهران‌، 1351ش‌؛ قفطى‌، على‌، تاريخ‌ الحكماء، لايپزيگ‌، 1903م‌؛ نيز:
, C. A., Persian Literature, London, 1972; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Woepcke, F., X Propagation des chiffres indiens n , JA, 1863, vol. I.
يونس‌ كرامتى‌