اَنْديمِشْك‌، شهرستان‌ و شهر مركز آن‌ واقع‌ در استان‌ خوزستان‌. نام‌ انديمشك‌ به‌ پيشنهاد فرهنگستان‌ ايران‌ براي‌ روستاي‌ صالح‌آباد از توابع‌ دزفول‌ برگزيده‌ شده‌ است‌ (امام‌ شوشتري‌، 234، 235؛ لغت‌ نامه‌... ). انديمشك‌ يا اندامِش‌ نام‌ كهن‌ شهر دزفول‌ (ه م‌) و پل‌ بزرگ‌ مجاور آن‌ نيز بوده‌ (حمدالله‌، 111؛ امام‌ شوشتري‌، 228) كه‌ در ميانة راه‌ شهر لور و گندي‌ شاپور با فاصلة دو فرسنگ‌ از هر كدام‌ قرار داشته‌ است‌ (ابن‌ حوقل‌، 307؛ اصطخري‌، 116؛ ياقوت‌، 1/372؛ عبدالمؤمن‌، 1/122). همچنين‌ دژي‌ استوار در اين‌ نواحى‌ با نام‌ اندمشن‌ (گيلگرد) برپا بوده‌ كه‌ به‌ انوشبرد شهرت‌ داشته‌ است‌ (كريستن‌سن‌، 307 ، حاشيه‌). برخى‌ مآخذ كهن‌، نام‌ آن‌ دژ را اَنوش‌ يا انهش‌، به‌ معناي‌ فراموش‌ شده‌ (هاروتيونيان‌، 61؛ فره‌وشى‌، 17، 221؛ رضا، 131، حاشية 1 و 3) آورده‌اند. اين‌ نام‌گذاري‌ بدان‌ سبب‌ بوده‌ كه‌ بر زبان‌ آوردن‌ نام‌ زندانيان‌ آن‌ و حتى‌ نام‌ دژ ممنوع‌ بوده‌ است‌ (كريستن‌ سن‌، در اين‌ دژ، پيش‌ از اسلام‌، عده‌اي‌ از افراد خاندان‌ سلطنتى‌ از جمله‌ كَواد اول‌ (قباد) پادشاه‌ ساسانى‌ و ارشك‌ سوم‌ پادشاه‌ ارمنستان‌ در بند شدند (همانجا، حاشية 4 ؛ پاتكانيان‌، .(208-209
شهرستان‌ انديمشك‌: انديمشك‌ يكى‌ از 16 شهرستان‌ استان‌ خوزستان‌ است‌ كه‌ در شمال‌ آن‌ واقع‌ شده‌ است‌ ( آمارنامه‌...، 38، نقشه‌). شهرستان‌ انديمشك‌ از شرق‌ با دزفول‌، از جنوب‌ با شوش‌، از غرب‌ با آبدانان‌ (استان‌ ايلام‌) و از شمال‌ با پل‌ دختر و خرم‌آباد (استان‌ لرستان‌) همسايه‌ است‌ (همانجا). شهرستان‌ انديمشك‌ از دو بخش‌ الوار گرمسيري‌ (ه م‌) مشتمل‌ بر 3 دهستان‌ به‌ نامهاي‌ حسينيه‌، قيلاب‌ و مازو، و بخش‌ مركزي‌ مشتمل‌ بر دهستان‌ حومه‌ تشكيل‌ شده‌، و مجموعاً داراي‌ 170 آبادي‌ است‌. شهر انديمشك‌، مركز شهرستان‌ و تنها شهر آن‌ است‌ (همان‌، 27، 33).
ويژگيهاي‌ طبيعى‌: شهرستان‌ انديمشك‌ در دامنه‌هاي‌ جنوب‌ باختري‌ رشته‌ كوههاي‌ زاگرس‌ قرار گرفته‌ است‌ و دو مرفولوژي‌ كوهستانى‌ در بخشهايى‌ از شمال‌، و جلگه‌اي‌ در جنوب‌ آن‌ ديده‌ مى‌شود (نقشة عمليات‌). بلندترين‌ كوههاي‌ بخش‌ شمالى‌ آن‌ مشتمل‌ بر كوه‌ سالن‌ با ارتفاع‌ 460 ،2متر، و كوه‌ دارتاگيروه‌ با ارتفاع‌ 383 ،2متر است‌. معادن‌ غنى‌ِ سنگ‌ گچ‌ و سنگ‌ آهك‌ در اين‌ نواحى‌ وجود دارد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها...، 29). آب‌ و هواي‌ انديمشك‌ معتدل‌ و خشك‌ است‌. در فاصلة سالهاي‌ 1340 تا 1359ش‌/1961 تا 1980م‌، حداكثر و حداقل‌ مطلق‌ درجة حرارت‌ در ايستگاه‌ باران‌ سنجى‌ انديمشك‌ به‌ ترتيب‌ 52 و 6 - سانتى‌ گراد و ميانگين‌ حداكثر و حداقل‌ آن‌ به‌ ترتيب‌ 1/32 و 4/16 سانتى‌ گراد برآورد شده‌ است‌. طى‌ همين‌ مدت‌ ميانگين‌ بارش‌ سالانه‌ 8/325 ميلى‌متر بوده‌، و بيشترين‌ درصد ميزان‌ بارندگى‌ در فصول‌ پاييز و زمستان‌ است‌ («داده‌ها...1»، 1).
دو رودخانة كرخه‌ و دز در دو سوي‌ شهرستان‌ انديمشك‌ جاريند. رود كرخه‌ مرز باختري‌ (15 كيلومتري‌) شهرستان‌ انديمشك‌ را تشكيل‌ مى‌دهد. اين‌ رود كه‌ از كوههاي‌ الوند و گرو سرچشمه‌ مى‌گيرد، در ابتداي‌ مسير طولانى‌ خود گاما ساب‌، در لرستان‌ سيمره‌، و در خوزستان‌ كرخه‌ ناميده‌ مى‌شود. شاخة مهم‌ آن‌ در انديمشك‌، رود زال‌ است‌. رود دز نيز كه‌ مرز خاوري‌ شهرستان‌ انديمشك‌ را تشكيل‌ مى‌دهد، از كوههاي‌ لرستان‌ سرچشمه‌ گرفته‌، پس‌ از آبياري‌ نواحى‌ خاوري‌ انديمشك‌ و دزفول‌ و پس‌ از پيوستن‌ آب‌ شطيط به‌ آن‌، در نقطه‌اي‌ به‌ نام‌ بند قير به‌ كارون‌ مى‌ريزد. از شاخه‌هاي‌ رود دز در شهرستان‌ انديمشك‌، مى‌توان‌ از رودهاي‌ بالارود و دمدم‌ نام‌ برد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 28-29).
پوشش‌ گياهى‌ اين‌ نواحى‌ مشتمل‌ بر درختان‌ بلوط، كنار، انجير كوهى‌ و انار جنگلى‌، و برخى‌ گياهان‌ مرتعى‌ نواحى‌ شمالى‌ آن‌، گل‌ گاوزبان‌، خاكشير، ختمى‌ و بابونه‌ است‌. مراتع‌ مناسبى‌ براي‌ چراي‌ دام‌ در اين‌ نواحى‌ وجود دارد. همچنين‌ برخى‌ جانوران‌ مانند روباه‌، شغال‌، گرگ‌، كفتار، آهو، خرگوش‌، جوجه‌ تيغى‌، گراز، كبك‌، تيهو، غاز و اردك‌ وحشى‌ در نواحى‌ كوهستانى‌ و جلگه‌اي‌ انديمشك‌ زندگى‌ مى‌كنند (همان‌، 29).
انديمشك‌ در 1325ش‌ به‌ بخش‌ تبديل‌ شد و ساكنان‌ آن‌ عشاير لر و عرب‌ بودند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌، 6/28). در 1359ش‌ با پيوستن‌ بخش‌ الوار گرمسيري‌ (از بخشهاي‌ شهرستان‌ خرم‌آباد استان‌ لرستان‌) به‌ آن‌، شهرستان‌ انديمشك‌ شكل‌ گرفت‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 31).
ويژگيهاي‌ اجتماعى‌ - اقتصادي‌: بر مبناي‌ سرشماري‌ سال‌ 1375ش‌، شهرستان‌ انديمشك‌ 594 ،155نفر جمعيت‌ داشته‌، و ضريب‌ شهر نشينى‌ آن‌ 7/68% بوده‌ است‌. جمعيت‌ ساكن‌ در نقاط روستايى‌ آن‌ 492 ،22نفر در بخش‌ الوار گرمسيري‌، و 211 ،21نفر در بخش‌ مركزي‌ بوده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 38، 41).
فعاليتهاي‌ اقتصادي‌ شهرستان‌ انديمشك‌ شامل‌ زراعت‌، دامداري‌ و صنايع‌ دستى‌ و ماشينى‌ است‌. رودخانه‌هاي‌ پر آب‌ كرخه‌ و دز، موجب‌ رونق‌ كشاورزي‌ در انديمشك‌ است‌ كه‌ به‌ صورتهاي‌ مكانيزه‌، نيمه‌ مكانيزه‌ و سنتى‌ صورت‌ مى‌گيرد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 29-30). افزون‌ بر آب‌ رودها، از چاههاي‌ عميق‌ نيز در مصارف‌ كشاورزي‌ بهره‌برداري‌ مى‌شود ( آمارنامه‌، 229). سطح‌ زير كشت‌ محصولات‌ زراعى‌ در شهرستان‌ انديمشك‌ بر مبناي‌ برآورد سالهاي‌ 1374- 1375ش‌ ادارة كل‌ كشاورزي‌ استان‌ خوزستان‌ چنين‌ بوده‌ است‌: گندم‌ آبى‌ و ديم‌ 098 ،10و 692 ،19هكتار، جو آبى‌ و ديم‌ 117 و 710 ،2هكتار، ذرت‌ دانه‌اي‌ 916 ،2هكتار، ماش‌ 592 هكتار، لوبيا 135 هكتار، باقلا 10 هكتار و چغندرقند 195 هكتار (همان‌، 202).
دامداري‌ در شهرستان‌ انديمشك‌ به‌ دو شيوة سنتى‌ و صنعتى‌ صورت‌ مى‌گيرد و مازاد و فرآورده‌هاي‌ آن‌ به‌ نقاط ديگر صادر مى‌شود ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 30). دامهاي‌ موجود در شهرستان‌ انديمشك‌ مشتمل‌ بر: 017 ،213رأس‌ دام‌ كوچك‌ و 212 ،6رأس‌ دام‌ بزرگ‌ بوده‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستايى‌، 45).
صنايع‌ دستى‌ مانند قالى‌بافى‌، جاجيم‌بافى‌، گليم‌ بافى‌ و موج‌ بافى‌ در بيشتر روستاها رايج‌ است‌. قاليها بيشتر با طرحهاي‌ اصفهان‌ و كاشان‌ و نقشهاي‌ شاه‌ عباسى‌ و محلى‌ بافته‌ مى‌شوند. صنايع‌ در شهرستان‌ انديمشك‌ رو به‌ توسعه‌ است‌ و اكنون‌ كارخانجات‌ يخچال‌ سازي‌، يخ‌سازي‌، قند، توليد گچ‌، پارچه‌بافى‌، موزائيك‌ سازي‌، توليد مصالح‌ ساختمانى‌، سنگ‌بري‌، ساخت‌ ماشين‌ آلات‌ كشاورزي‌، ساخت‌ لوازم‌ چوبى‌ خانگى‌، ساخت‌ وسايل‌ گازسوز، ساخت‌ انواع‌ منبع‌، مقواسازي‌، توليد سيم‌، كابل‌ و دكل‌ برق‌ و تراشكاري‌ در آنجا وجود دارد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا). همچنين‌ 17 كارگاه‌ استخراج‌ معدن‌ در شهرستان‌ انديمشك‌ فعال‌ است‌ كه‌ دو كارگاه‌ به‌ استخراج‌ نفت‌ خام‌ و گاز طبيعى‌، و 15 كارگاه‌ به‌ استخراج‌ سنگ‌، شن‌ و ماسه‌، و خاك‌ رس‌ مى‌پردازند ( آمارنامه‌، 243). بسياري‌ از اقلام‌ توليدي‌ كه‌ مشتمل‌ بر گندم‌، جو، ذرت‌، چغندرقند، تره‌بار، دام‌ و توليدات‌ معدنى‌ است‌، به‌ اهواز (مركز استان‌) صادر مى‌شود ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا).
ويژگيهاي‌ فرهنگى‌: درصد باسوادان‌، در جمعيت‌ 6 ساله‌ و بيشتر شهرستان‌ انديمشك‌ در ميان‌ مردان‌ 9/85% و در ميان‌ زنان‌ 1/76% بوده‌ است‌. اين‌ درصد در نقاط روستايى‌ در ميان‌ مردان‌ 8/82% و در ميان‌ زنان‌ 5/67% گزارش‌ شده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 67). مردم‌ شهرستان‌ انديمشك‌ به‌ زبانهاي‌ فارسى‌ (با گويشهاي‌ لري‌ و كردي‌) و عربى‌ سخن‌ مى‌گويند و مذهب‌ آنان‌ شيعة دوازده‌ امامى‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 29).
عشاير: مراتع‌ شهرستان‌ انديمشك‌، زمستانگاه‌ بسياري‌ از عشاير است‌ كه‌ به‌ ترتيب‌ جمعيت‌ عبارتند از: ايل‌ ميوند (مميوند)، ايل‌ دريكوند، ايل‌ پاپى‌، ايل‌ ترك‌ (يارم‌ طاقلو)، ايل‌ سگوند، طايفة مستقل‌ سادات‌ اهوقلندر و ايل‌ حسنوند. با وجود اين‌، برخى‌ خانوار ايلات‌ دريكوند و پاپى‌ تابستانها را نيز در شهرستان‌ انديمشك‌ به‌ سر مى‌برند ( سرشماري‌ اجتماعى‌...، 17).
آثار تاريخى‌: برخى‌ آثار كهن‌ شهرستان‌ انديمشك‌ اينهاست‌: خرابه‌هاي‌ شهر كهن‌ لور؛ ايوان‌ كرخه‌ كه‌ آثار آن‌ مشرف‌ به‌ رودخانة كرخه‌ و مشتمل‌ بر تالار بزرگ‌ ويژة اجراي‌ مراسم‌ درباري‌ بوده‌ است‌؛ و آثار پل‌ بر جاي‌ مانده‌ از دورة ساسانى‌ بر روي‌ رودخانة كرخه‌ واقع‌ در 18 كيلومتري‌ ايوان‌ كرخه‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 32).
شهر انديمشك‌: اين‌ شهر مركز شهرستان‌ انديمشك‌ در طول‌ جغرافيايى‌ 48 و 21 و عرض‌ جغرافيايى‌ 32 و 27 در ارتفاع‌ 150 متري‌ از سطح‌ دريا واقع‌ است‌. انديمشك‌ در 150 كيلومتري‌ شمال‌ باختري‌ اهواز و در مسير راه‌ تهران‌ - اهواز و همچنين‌ در مسير خط آهن‌ جنوب‌ (تهران‌ - خرمشهر) قرار گرفته‌ است‌. شهر انديمشك‌ در بخش‌ جلگه‌اي‌ و هموار استان‌ خوزستان‌ قرار گرفته‌، و از آب‌ و هوايى‌ گرم‌ و خشك‌ برخوردار است‌ (همان‌، 30).
پيشينة شهر: بانى‌ آن‌ فردي‌ به‌ نام‌ صالح‌ محمد خان‌ حاكم‌ شوشتر و دزفول‌ بوده‌ است‌. وي‌ در 1220ق‌/1805م‌، در نزديكى‌ شهر كهن‌ لور و در 11 مايلى‌ (تقريباً 18 كيلومتري‌) شمال‌ باختر دزفول‌ دژي‌ را بنياد نهاد كه‌ به‌ انضمام‌ حومة آن‌، صالح‌آباد ناميده‌ شد (نك: امام‌ شوشتري‌، 234- 235؛ لريمر، .(II/479 صالح‌آباد يك‌ بار ويران‌، و مجدداً ساخته‌ شد (همانجاها). روستاي‌ صالح‌آباد كه‌ در نتيجة اسكان‌ برخى‌ عشاير به‌ تدريج‌ شكل‌ گرفت‌، در 1314ش‌، انديمشك‌ ناميده‌ شد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، 30-31). توسعة انديمشك‌ به‌ سبب‌ ايجاد خط آهن‌ در 1306ش‌ و افتتاح‌ آن‌ در 1317ش‌ بوده‌ است‌ (همان‌، 31؛ « راهنماي‌... 1»، 549 )، همچنين‌ ضمن‌ جنگ‌ جهانى‌ دوم‌، به‌ موجب‌ معاهده‌اي‌، انديمشك‌ محل‌ انتقال‌ نفت‌ براي‌ روسيه‌ بود. بدين‌ صورت‌ كه‌ براي‌ كاستن‌ از ترافيك‌ راه‌آهن‌ يك‌ خط لولة نفت‌ از آبادان‌ تا انديمشك‌ ساخته‌ شد تا نفت‌ منتقل‌ شده‌ به‌ واگنها حمل‌ شود. اين‌ روند تا احداث‌ خط لولة تهران‌ از مسير كوهستان‌ در 1334ش‌ ادامه‌ يافت‌ ( ايرانيكا ).
انديمشك‌ در 1335ش‌ به‌ عنوان‌ مركز بخش‌ انديمشك‌، و در 1359ش‌ به‌ عنوان‌ مركز شهرستان‌ انديمشك‌ انتخاب‌ شد ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا). جمعيت‌ شهر انديمشك‌ بر مبناي‌ سرشماري‌ عمومى‌ 1375ش‌، 923 ،106نفر بوده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 39). نسبت‌ جنسى‌ شهر انديمشك‌ بر مبناي‌ آمار دورة قبل‌ (1365ش‌)، 100 نفر زن‌ در مقابل‌ 107 مرد بوده‌ است‌. در همان‌ سال‌ از ميان‌ جمعيت‌ 6 ساله‌ و بيشتر انديمشك‌ 6/72% باسواد بوده‌اند كه‌ اين‌ نسبت‌ در ميان‌ مردان‌، 4/80% و در ميان‌ زنان‌، 1/64% بوده‌ است‌. در طبقه‌بندي‌ شاغلان‌ بر حسب‌ گروهها عمدة فعاليت‌، از جمعيت‌ 10 ساله‌ و بيشتر اين‌ شهر، 4/7% در گروه‌ عمدة ساختمان‌، 6% در گروه‌ عمدة صنعت‌ و 5/2% در گروه‌ عمدة كشاورزي‌، دامپروي‌ و... و بقيه‌ در ديگر گروهها اشتغال‌ داشته‌اند ( سرشماري‌ عمومى‌...، 18).
مردم‌ شهر انديمشك‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ و گويش‌ لري‌ (خرم‌آبادي‌) سخن‌ مى‌گويند ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديها، همانجا).
مآخذ: آمارنامة استان‌ خوزستان‌ (1375ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ خوزستان‌، تهران‌، 1375ش‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورةالارض‌، بيروت‌، 1979م‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ محمد جابر عبدالعال‌ حسينى‌، قاهره‌، 1381ق‌/1961م‌؛ امام‌ شوشتري‌، محمدعلى‌، تاريخ‌ جغرافيايى‌ خوزستان‌، تهران‌، 1331ش‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، تهران‌، 1362ش‌؛ رضا، عنايت‌الله‌، «نگاهى‌ به‌ كتاب‌ تاريخ‌ فاوستوس‌ بوزند»، نامة اقبال‌، به‌ كوشش‌ سيدعلى‌ آل‌داود، تهران‌، 1377ش‌؛ سرشماري‌ اجتماعى‌ - اقتصادي‌ عشاير كوچنده‌ (1366ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، استان‌ خوزستان‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ انديمشك‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ عبدالمؤمن‌ بن‌ عبدالحق‌، مراصدالاطلاع‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، بيروت‌، 1373ق‌/1954م‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديهاي‌ كشور (دزفول‌)، سازمان‌ جغرافيايى‌ نيروهاي‌ مسلح‌، تهران‌، 1370ش‌، ج‌ 69؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ (آباديها)، استان‌ ششم‌ (خوزستان‌)، دايرة جغرافيايى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛ فرهنگ‌ روستايى‌ (1365ش‌)، استان‌ خوزستان‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ فره‌وشى‌، بهرام‌، فرهنگ‌ پهلوي‌، تهران‌، 1346ش‌؛ لغت‌ نامة دهخدا؛ نقشة عمليات‌ مشترك‌ (زمينى‌)، سازمان‌ جغرافيايى‌ كشور، تهران‌، 1362ش‌، گ‌ 13-39؛ هاروتيونيان‌، وارتان‌، فرهنگ‌ ارمنى‌ به‌ فارسى‌، تهران‌، 1350ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Christensen, A., L'Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Data Processing Center, Andimeshk, Period 1961-1980, Iranian Meteorological Organization; Iranica; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, 'Om ? n and Central Arabia, Calcutta, 1908; The Middle East Intelligence Handbooks, 1943-1945, Persia, London, 1987; Patkanian, M. K., X D' une histoire de la dynastie des Sassanides n , JA, 1866, vol. VII.
مژگان‌ نظامى‌