اَمين‌، محسن‌ (1284-1371ق‌/1867-1952م‌)، فرزند عبدالكريم‌ عاملى‌، فقيه‌ و عالم‌ اصلاح‌ گراي‌ امامى‌ در شام‌. او در خاندانى‌ مشهور از سادات‌ در قرية شقرا از جبل‌ عامل‌ لبنان‌ زاده‌ شد؛ پس‌ از آموزشهاي‌ مقدماتى‌ در همانجا، منطق‌، نحو و بيان‌ را در براغيث‌ جبل‌ عامل‌ فراگرفت‌ و سپس‌ در بنت‌ جُبيل‌ از درس‌ موسى‌ شراره‌، استادي‌ برآمده‌ از نجف‌، بهره‌ گرفت‌. در 1308ق‌/1891م‌ به‌ نجف‌ هجرت‌ كرد و تا 1319ق‌/ 1901م‌ از محضر بزرگانى‌ چون‌ محمد طه‌ نجف‌، حاج‌آقا رضا همدانى‌ و آخوند خراسانى‌ بهره‌ جست‌. پيش‌ از آنان‌ نزد محمد باقر نجم‌آبادي‌ و سيداحمد كربلايى‌ سطوح‌ و خارج‌ فقه‌ و اصول‌ را آموخت‌ و به‌ درجة اجتهاد نائل‌ شد و خود نيز شاگردانى‌ تربيت‌ كرد. وي‌ افزون‌ بر علوم‌ دينى‌، در ادب‌ نيز دستى‌ داشت‌ و بجز نقد شعر، در سرودن‌ نيز توانا بود (امين‌، 10/333-334، 341، 351-352؛ نيز نك: حمود، 117- 118).
امين‌ چنانكه‌ در الرحيق‌ المختوم‌ خود آورده‌ است‌، با انگيزة احيا و نشر معارف‌ دينى‌، و اصلاح‌ سنتهايى‌ كه‌ در نظر او مخالف‌ عقل‌ و شرع‌ بود، به‌ دمشق‌ هجرت‌ كرد و بيش‌ از نيم‌ قرن‌، با كوششى‌ خستگى‌ ناپذير به‌ فعاليتهاي‌ گوناگون‌ علمى‌ و فرهنگى‌ پرداخت‌. او را بايد عالمى‌ پر جرأت‌ در بيان‌ نظريات‌ خويش‌ به‌ حساب‌ آورد؛ چنانكه‌ اقدام‌ براي‌ تصحيح‌ روش‌ عزاداري‌ در سوگ‌ امام‌حسين‌(ع‌)، او را در مقابله‌اي‌ سخت‌ و اتهام‌ انگيز قرار داد (نك: امين‌، 10/361-363؛ نيز حمود، 121-123).
امين‌ در 1361ق‌/1942م‌ به‌ عضويت‌ «مجمع‌ علمى‌ عربى‌» دمشق‌ درآمد و تا پايان‌ عمر از شخصيتهاي‌ فعال‌ اين‌ مجمع‌ بود (نك: مجلة...، 620). او همچنين‌ براي‌ اعتلاي‌ فرهنگ‌ جوانان‌ شيعه‌ مدارسى‌ تأسيس‌ كرد و خود به‌ تأليف‌ برخى‌ كتابهاي‌ درسى‌ اقدام‌ نمود (نك: همان‌، 619).
امين‌ براي‌ تأمين‌ منابع‌ تحقيق‌ و تأليف‌، به‌ نقاطى‌ چون‌ سوريه‌، اردن‌، فلسطين‌، مصر، عراق‌ و ايران‌ سفر كرد (شريف‌ رازي‌، 1/247؛ فضل‌الله‌، 166- 168). در شخصيت‌ علمى‌ امين‌، دو ويژگى‌ نقد برخى‌ مذاهب‌ و گرايشها، و كوشش‌ در ايجاد همبستگى‌ اسلامى‌ در كنار يكديگر ديده‌ مى‌شود. وي‌ در آثاري‌ چون‌ كشف‌ الارتياب‌ و العقود الدرية به‌ رد عقايد وهابيه‌ پرداخته‌ است‌ (نك: هاشمى‌، 401 بب)؛ در حالى‌ كه‌ او با تكيه‌ بر ضرورت‌ هم‌آوايى‌ مسلمانان‌، در اثر ديگرش‌ حق‌ اليقين‌ فى‌ لزوم‌ التأليف‌ بين‌ المسلمين‌ آن‌ را تبيين‌ كرده‌ است‌ (نك: زراقط، 184- 185).
اعيان‌ الشيعة، مهم‌ترين‌ اثر امين‌ دانشنامه‌اي‌ گسترده‌، مشتمل‌ بر شرح‌ زندگانى‌ بزرگان‌ شيعه‌ است‌ كه‌ با هدف‌ شناساندن‌ هويت‌ فرهنگى‌ شيعه‌ و يادآوري‌ نقش‌ اماميه‌ در اعتلاي‌ تمدن‌ اسلامى‌ تدوين‌ شده‌ است‌. سرگذشت‌، بررسى‌ آراء و آثار 733 ،11نفر - با توسعى‌ در مفهوم‌ شيعة اثنا عشري‌ - در اين‌ مجموعه‌ جاي‌ گرفته‌ است‌ (براي‌ فهرستى‌ از آثار وي‌، نك: مشار، 5/206-210).
مآخذ: امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ حسن‌ امين‌، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ حمود، محمد، «الرجل‌ و العقيدة»، الثقافة الاسلامية، دمشق‌، 1407ق‌، شم 12؛ زراقط، عبدالمجيد، «الجانب‌ الاصلاحى‌ للعلامة السيد محسن‌ الامين‌ العاملى‌»، المصلح‌ الاسلامى‌ السيد محسن‌ الامين‌، دمشق‌، 1412ق‌/1992م‌؛ شريف‌ رازي‌، محمد، گنجينة دانشمندان‌، تهران‌، 1352ش‌؛ فضل‌الله‌، هادي‌، «السيد محسن‌ الامين‌»، الثقافة الاسلامية، دمشق‌، 1410ق‌، شم 29؛ مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1372ق‌/1952م‌، شم (4)27؛ مشار، خانبابا، مؤلفين‌ كتب‌ چاپى‌ فارسى‌ و عربى‌، تهران‌، 1343ش‌؛ هاشمى‌، احسان‌، الكلية، بيروت‌، 1928م‌، شم 15.
محمد انصاري‌