اُمَوي‌، يعيش‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ سماك‌ اموي‌ اندلسى‌، رياضى‌دان‌ مسلمان‌ سدة 8ق‌/14م‌. كنية او را شاگردش‌ عبدالقادر مقدسى‌، ابوالبقاء (نك: سعيدان‌، 7)، اما حاجى‌ خليفه‌ ابوعبدالله‌ آورده‌ است‌ (2/1569).
دربارة دورة زندگى‌ او تنها اين‌ را مى‌دانيم‌ كه‌ عبدالقادر مقدسى‌، در 8 ذيحجة 774ق‌/31 مة 1373م‌، يكى‌ از آثار او را در جايى‌ نزديك‌ كوه‌ قاسيون‌ِ دمشق‌ استنساخ‌ كرده‌، و اموي‌ نيز 9 روز بعد در يكى‌ از صفحات‌ اين‌ نسخه‌، به‌ خط خود اجازة تدريس‌ اين‌ اثر را به‌ مقدسى‌ داده‌ است‌. آلوارت‌ فهرست‌ نگار نسخ‌ خطى‌ عربى‌ برلين‌، بر پاية تاريخ‌ 895ق‌ كه‌ در پايان‌ يكى‌ از نسخ‌ خطى‌ كتاب‌ رفع‌ الاشكال‌ اموي‌، به‌ عنوان‌ زمان‌ تأليف‌ كتاب‌ ذكر شده‌، دورة فعاليت‌ اموي‌ را حدود سال‌ 900ق‌ دانسته‌ است‌ و برخى‌ مؤلفان‌ بعدي‌ نيز همچون‌ زوتر (ص‌ 187 )، بغدادي‌ ( هديه‌، 2/548) و كحاله‌ (13/255) اين‌ تاريخ‌ نادرست‌ را به‌ عنوان‌ زمان‌ فعاليت‌ اموي‌ پذيرفته‌اند. همچنين‌ احمد سليم‌ سعيدان‌ (ص‌ 7- 8؛ همو، بر آن‌ است‌ كه‌ حاجى‌ خليفه‌ در كشف‌ الظنون‌ افزون‌ بر ياد كرد 5 اثر اموي‌، سال‌ مرگ‌ وي‌ را حدود سال‌ 895ق‌ دانسته‌ است‌. اما حاجى‌ خليفه‌ تنها در 3 موضع‌ و هنگام‌ ياد كرد نام‌ 3 اثر وي‌ از اموي‌ نام‌ برده‌، و هرگز متعرض‌ سال‌ مرگ‌ او نشده‌ است‌. به‌ نظر مى‌رسد كه‌ سعيدان‌ ميان‌ سخنان‌ بغدادي‌ در دو ذيل‌ خود بر كشف‌ الظنون‌ يعنى‌ هديةالعارفين‌ (همانجا) و ايضاح‌ المكنون‌ (2/267) و سخن‌ خود حاجى‌ خليفه‌ در كشف‌ الظنون‌ تمايزي‌ قائل‌ نشده‌، و همة مطالب‌ را به‌ حاجى‌ خليفه‌ نسبت‌ داده‌ است‌.
آثار چاپى‌:
1. «رفع‌ الاِشكال‌ فى‌ مساحة الاَشكال‌» (زوتر، 187 ؛ بغدادي‌، هديه‌، همانجا). اين‌ اثر رسالة مختصري‌ است‌ دربارة مساحت‌ اشكال‌ مختلف‌ هندسى‌ كه‌ در آن‌ قواعدي‌ براي‌ محاسبة طول‌ وترها و قوسهاي‌ دايره‌، مساحت‌ دايره‌ و قطعة دايره‌، مساحت‌ مثلث‌ و انواع‌ 4 ضلعيها، حجم‌ كره‌، مخروط و منشور (قائم‌الزاويه‌) داده‌ شده‌ است‌. تمامى‌ قواعد ياد شده‌ حتى‌ در زمان‌ مؤلف‌ نيز بسيار پيش‌ پا افتاده‌ و ابتدايى‌ بوده‌اند، با اينهمه‌، مؤلف‌ در بيان‌ دستور محاسبة طول‌ كمانى‌ از دايره‌ دچار خطايى‌ فاحش‌ شده‌ است‌ (نك: ص‌ 106؛ نيز سعيدان‌، 114- 115؛ قربانى‌، 142). احمد سليم‌ سعيدان‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ عنوان‌ ضميمة مراسم‌ الانتساب‌ چاپ‌ كرده‌ است‌.
2. مراسم‌ الانتساب‌ فى‌ معالم‌ (علم‌) الحساب‌. اين‌ كتاب‌ در زمانى‌ نوشته‌ شده‌ كه‌ حساب‌ به‌ وسيلة تخت‌ و ميل‌ (حساب‌ هندي‌) رفته‌ رفته‌ منسوخ‌ شده‌، و محاسبه‌ با كاغذ و قلم‌ تا اندازه‌اي‌ جاي‌ آن‌ را گرفته‌ بوده‌ است‌ و شامل‌ مطالبى‌ است‌ كه‌ به‌ اين‌ تفصيل‌ در كتابهاي‌ عربى‌ ديگر ديده‌ نمى‌شود (قربانى‌، 141). به‌ طور مثال‌ تلاش‌ براي‌ تغيير دادن‌ روشهاي‌ هندي‌ محاسبات‌ منجر به‌ پديد آمدن‌ روشهايى‌ جديد به‌ ويژه‌ براي‌ ضرب‌ شد، اما اموي‌ هيچ‌ توجهى‌ به‌ اين‌ روشهاي‌ جديد ندارد، چنانكه‌ گويى‌ قصد او از نگارش‌ اين‌ كتاب‌ آن‌ است‌ كه‌ تنها آن‌ دسته‌ از شيوه‌هاي‌ مسلمانان‌ بخشهاي‌ غربى‌ سرزمين‌ اسلامى‌ را كه‌ نزد شرقيها كمتر شناخته‌ شده‌ است‌، نشان‌ دهد. به‌ طور مثال‌ او نيز مانند ابن‌ بنا (نك: داك‌، 2/501)، هنگام‌ نوشتن‌ كسرها خطى‌ ميان‌ صورت‌ و مخرج‌ رسم‌ مى‌كند، در حالى‌ كه‌ در شرق‌ عالم‌ اسلام‌ هنوز هم‌ به‌ شيوة هندي‌ صورت‌ و مخرج‌ بدون‌ هيچ‌ خط حائلى‌ روي‌ هم‌ نوشته‌ مى‌شدند؛ نيز باز هم‌ مانند ابن‌ بنا، هنگام‌ ضرب‌ دو عدد، مراحل‌ مختلف‌ عمليات‌ را با كشيدن‌ خطى‌ از يكديگر جدا مى‌كند (سعيدان‌، 509 ؛ داك‌، همانجا). البته‌ در برخى‌ از مواضع‌ مطالبى‌ را كه‌ نزد مسلمانان‌ بخش‌ شرقى‌ سرزمين‌ اسلام‌ كاملاً مشهور بوده‌، نقل‌ كرده‌ است‌، مانند ذكر قاعدة ثابت‌ بن‌ قره‌ براي‌ يافتن‌ زوجهاي‌ متحاب‌ (اموي‌، مراسم‌...، 34؛ نيز نك: ه د، اعداد و ارقام‌)؛ اعداد مصور بسيطه‌ (مسطح‌، مانند اعداد مثلثى‌، مربعى‌ و جز آن‌) و مجسمه‌ (مانند اعداد هرمى‌) و مجموع‌ چند جملة اول‌ تصاعدهاي‌ حسابى‌ مختلف‌، مانند جمع‌ اعداد طبيعى‌ پى‌درپى‌، جمع‌ اعداد طبيعى‌ فرد يا زوج‌، جمع‌ مربعات‌ يا مكعبات‌ اعداد طبيعى‌ و غيره‌ (اموي‌، همان‌، 34- 35)؛ و غربال‌ِ اراتستن‌ (همان‌، 48). احمد سليم‌ سعيدان‌ نخست‌ موضوعات‌ مهم‌ اين‌ كتاب‌ را در مقاله‌اي‌ به‌ زبان‌ انگليسى‌ معرفى‌، و سپس‌ در 1981م‌ آن‌ را در حلب‌ چاپ‌ كرده‌ است‌.
آثار خطى‌:
1. رسالة فى‌ علم‌ القبان‌. حاجى‌ خليفه‌ از اين‌ اثر ياد نكرده‌، ولى‌ نسخة خطى‌ آن‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (زوتر، 187 ؛ خديويه‌، 5/218-219).
2. لوامع‌ التعريف‌ فى‌ مطالع‌ التصريف‌.
3. المواهب‌ الربانية فى‌ الاسرار الروحانية. حاجى‌ خليفه‌ آغاز و انجام‌ اين‌ رساله‌ را آورده‌، و موضوع‌ آن‌ را مربعهاي‌ جادويى‌ (جداول‌ وفقى‌) دانسته‌ است‌ (2/1569). در مجموعة شمارة 66 كتابخانة هانتر دانشگاه‌ گلاسكو نسخه‌اي‌ از هر يك‌ از دو اثر اخير موجود است‌ .(GAL,S,II/155)
همچنين‌ حاجى‌ خليفه‌ اثري‌ موسوم‌ به‌ استنطاقات‌ را به‌ اموي‌ نسبت‌ داده‌، و آن‌ را مستخرجاتى‌ از كنز الاسرار و ذخائر الابرار منسوب‌ به‌ هرمس‌ (دربارة علم‌ وفق‌ و حروف‌) دانسته‌ است‌ (2/1512-1513؛ نيز نك: بغدادي‌، ايضاح‌، 2/267، هديه‌، 2/548؛ كحاله‌، 13/255).
مآخذ: اموي‌، يعيش‌، «رفع‌ الاشكال‌ فى‌ مساحة الاشكال‌»، همراه‌ مراسم‌ الانتساب‌ (هم)؛ همو، مراسم‌ الانتساب‌ فى‌ معالم‌ الحساب‌، به‌ كوشش‌ احمد سليم‌ سعيدان‌، حلب‌، 1981م‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ همو، هديه‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ داك‌؛ سعيدان‌، احمد سليم‌، مقدمه‌ و تعليقات‌ بر مراسم‌ الانتساب‌ (نك: هم، اموي‌)؛ قربانى‌، ابوالقاسم‌، زندگى‌نامة رياضى‌دانان‌ دورة اسلامى‌، تهران‌، 1365ش‌؛ كحاله‌، عمر رضا، معجم‌المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ نيز:
Ahlwardt; GAL,S; Saidan, A. S., X Al - Umaw / , Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1976, vol. XIII; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.
يونس‌ كرامتى‌