اَمْريْتسار، يا امريتسر، امرتسر، مهم‌ترين‌ شهر مذهبى‌ سيكها و مركز شهرستانى‌ به‌ همين‌ نام‌، واقع‌ در بخش‌ غربى‌ ايالت‌ پنجاب‌ هند. اين‌ شهر در 378 كيلومتري‌ شمال‌ غرب‌ دهلى‌ نو، در 31 و 37 عرض‌ شمالى‌ و 74 و 55 طول‌ شرقى‌، و در سرزمين‌ ميان‌ دو رودخانة بياس‌ و راوي‌، نزديك‌ مرز پاكستان‌، در 47 كيلومتري‌ شرق‌ لاهور قرار گرفته‌ است‌ ( آسياتيكا، ؛ I/96 «اطلس‌...1»، 107 ؛ نيز نك: بريتانيكا، ميكرو، .(I/330 اين‌ شهر كه‌ در ناحيه‌اي‌ جلگه‌اي‌ واقع‌ شده‌، داراي‌ آب‌ و هوايى‌ نسبتاً خشك‌ است‌. آب‌ كشاورزي‌ آن‌ بيشتر از كانال‌ آبرسانى‌ «باري‌ دو آب‌» عليا تأمين‌ مى‌شود (همانجا).
سبب‌ نام‌گذاري‌: امريتسار از واژة امريتاساراس‌ (سنسكريت‌) گرفته‌ شده‌ كه‌ به‌ معناي‌ «آب‌ حيات‌ جاودانگى‌» است‌ و آن‌ اشاره‌ به‌ آب‌ استخر وسيعى‌ دارد كه‌ شهر پيرامون‌ آن‌ بنا شده‌ است‌ و سيكها آن‌ را مقدس‌ مى‌دانند ( بريتانيكا، آسياتيكا، همانجاها؛ I/454 , 2 ؛ EI«منابع‌...2»، .(540
تاريخچه‌: سرگذشت‌ اين‌ شهر با تاريخ‌ فرقة مذهبى‌ سيك‌ در هم‌ آميخته‌ است‌ كه‌ به‌ اوايل‌ سدة 10ق‌/16م‌ بازمى‌گردد. در آن‌ زمان‌ بابانانك‌ فرقة مذهبى‌ سيك‌ را بنياد نهاد و جانشينان‌ او گورو (پيشواي‌ روحانى‌) ناميده‌ شدند (سركار، 244 ؛ شيروانى‌، 117- 118). بنيان‌گذار امريتسار، رام‌ داس‌، چهارمين‌ گورو (982-989ق‌/1574-1581م‌) است‌. وي‌ در زمان‌ اكبرشاه‌، امپراتور مغولى‌ هند، مى‌زيست‌ و مورد احترام‌ و طرف‌ توجه‌ او بود. اكبرشاه‌ در 985ق‌/1577م‌، در مجاورت‌ دهكده‌اي‌ كه‌ به‌ نام‌ گورو، رام‌ داس‌پور خوانده‌ مى‌شد، قطعه‌ زمين‌ بزرگى‌ به‌ او واگذار كرد. رام‌ داس‌ به‌ قصد برپايى‌ مركزي‌ براي‌ مراسم‌ عبادي‌ سيكها، در اين‌ زمين‌ به‌ احداث‌ استخر بزرگى‌ دست‌ زد كه‌ بعدها هستة مركزي‌ شهر امريتسار شد (واضح‌، 234- 235؛ مجومدار، 499 ؛ ERE, ؛ I/399 VII/418 , 1 ؛ EI«سالنامه‌...3»، 1985م‌، .(509
به‌ سبب‌ اقدامات‌ رام‌ داس‌ در بنيان‌گذاري‌ شهر امريتسار و توسعة آن‌ بر اراضى‌ مجاور، به‌ اين‌ شهر رام‌ داس‌پور نيز مى‌گويند ( 1 ، EIآسياتيكا، همانجاها؛ دي‌، .(218 گفتنى‌ است‌ كه‌ كارهاي‌ ساختمانى‌ و تكميل‌ استخر بزرگ‌ امريتسار توسط پسر و جانشين‌ رام‌ داس‌، يعنى‌ ارجان‌ مال‌ كه‌ پنجمين‌ گورو (989- 1015ق‌/1581-1606م‌) بود، به‌ اتمام‌ رسيد ( 2 ، EI، ERE آسياتيكا، همانجاها).
معبد طلايى‌ : شهر امريتسار اهميت‌ و اشتهار خود را بيشتر مديون‌ وجود معبد طلايى‌ است‌ كه‌ زيارتگاه‌ اصلى‌ و مهم‌ پيروان‌ فرقة مذهبى‌ سيك‌ است‌ ( كلير...، ؛ II/106 سركار، 245 ؛ I/400 ؛ ERE, شيروانى‌، 116). در شهر امريتسار 5 استخر آب‌ مقدس‌ وجود دارد. معروف‌ترين‌ آنها، استخر بزرگى‌ است‌ كه‌ به‌ شكل‌ چهار گوش‌، و درازاي‌ هر ضلع‌ آن‌ 155 متر است‌. در ميان‌ آن‌ جزيرة كوچكى‌ است‌ كه‌ معبد معروف‌ طلايى‌ به‌ دستور ارجان‌ مال‌ در آنجا ساخته‌ شده‌ است‌. آب‌ اين‌ استخر وسيع‌ از كانال‌ «باري‌ دو آب‌» تأمين‌ مى‌شود I/399) ؛ ERE, سركار، .(244-245 معبد مركزي‌، هارماندار يا معبد خدا ناميده‌ مى‌شود كه‌ ديوارهاي‌ فوقانى‌ و نيز سطح‌ خارجى‌ بام‌ آن‌ با ورقه‌هاي‌ طلا پوشانيده‌ شده‌ است‌. اين‌ معبد و صحن‌ آن‌ «دربار صاحب‌» يا بارگاه‌ مقدس‌ نام‌ دارد ، ERE) همانجا).
از طريق‌ گذرگاهى‌ به‌ طول‌ 69 متر و عرض‌ حدود 5/5 متر كه‌ بر روي‌ استخر احداث‌ شده‌ است‌، مى‌توان‌ به‌ معبد راه‌ يافت‌. اين‌ معبد محل‌ نگهداري‌ كتاب‌ مقدس‌ سيكها ( آداي‌ گرانت‌ ) است‌ كه‌ هر بامداد آن‌ را با تشريفات‌ با شكوه‌ و خاصى‌ به‌ معبد طلايى‌ مى‌آورند و شامگاه‌ با مراسم‌ مشابهى‌ بازمى‌گردانند (همانجا؛ سركار، 245 ؛ نيز نك: آسياتيكا، .(I/96
در معبد طلايى‌ امريتسار 600 كاهن‌ به‌ عنوان‌ دستيار پيشواي‌ روحانى‌، خدمت‌ مى‌كنند ( كلير، آسياتيكا، همانجاها). متصديان‌ امور معبد شمار بسياري‌ از مردان‌ هستند I/400) و رياست‌ عالية آن‌ با فردي‌ سرشناس‌ از فرقة سيك‌ است‌ كه‌ توسط دولت‌ منصوب‌ مى‌شود (همانجا). همه‌ ساله‌ گروههاي‌ بسياري‌ از سيكها از نقاط مختلف‌ براي‌ به‌جاي‌ آوردن‌ مراسم‌ مذهبى‌، به‌ امريتسار روي‌ مى‌آورند ( كلير، ، ERE آسياتيكا، همانجاها).
ضعيف‌ شدن‌ سريع‌ امپراتوري‌ مغولان‌ هند و حملات‌ مكرر احمدشاه‌ ابدالى‌ (دُرّانى‌)، حاكم‌ افغانستان‌، به‌ بخشى‌ از هند و به‌خصوص‌ پنجاب‌، فرصتى‌ براي‌ سيكها به‌ وجود آورد، تا شهر امريتسار را مركز فعاليتهاي‌ ملى‌ خود قرار دهند VII/421) , 1 ؛ EIشيروانى‌، 118؛ مجومدار، .(735
شاهزاده‌ تيمور، پسر احمدشاه‌ ابدالى‌ كه‌ از طرف‌ پدر حاكم‌ پنجاب‌ شده‌ بود، با سيكها دشمنى‌مى‌ورزيد؛از اين‌رو، در 1169ق‌/1756م‌ به‌ امريتسار حمله‌، و معبد طلايى‌ را تخريب‌ كرد و استخر معبد را با نخاله‌ انباشت‌. احمدشاه‌ در 1176ق‌/1762م‌ پنجمين‌ بار به‌ امريتسار تاخت‌ و خون‌ريزيها كرد و ويرانيها به‌بار آورد.در 1180ق‌/1766م‌ معبدامريتسار بازسازي‌ شد و استحكاماتى‌ در اطراف‌ آن‌ بنا گرديد(همانجا؛ ، ERE آسياتيكا،همانجاها؛ميل‌،107؛«برتري‌...4»،131 ؛I/454,.(EI
امريتسار يكى‌ از مراكز مهم‌ مبارزات‌ هنديها بر ضد سياست‌ استعماري‌ انگلستان‌ بوده‌ است‌. اين‌ اعتراضات‌ در گرد هم‌آيى‌ مردم‌ در باغ‌ «جاليان‌ والا»، مجاور معبد طلايى‌ به‌ اوج‌ رسيد. در 13 آوريل‌ 1919، به‌ دنبال‌ جلوگيري‌ حكام‌ انگليسى‌ از ورود مهاتما گاندي‌ به‌ پنجاب‌ و تظاهرات‌ مردم‌، به‌ دستور فرمانده‌ انگليسى‌ افراد نظامى‌ به‌ روي‌ مردم‌ آتش‌ گشودند و در اين‌ رويداد دست‌ كم‌ 400 تن‌ كشته‌، و شمار بسياري‌ مجروح‌ شدند (چاند، ؛ III/479-480 حكمت‌، 375، 378؛ ميل‌، 153؛ مجومدار، 984 ؛ كلير، .(II/106
در دهة 1920م‌، بر اثر اوج‌گيري‌ مبارزات‌ ملى‌ و طرح‌ مسألة كنترل‌ معابد سيكها، درگيريهايى‌ ميان‌ سيكها و عوامل‌ دولتى‌ رخ‌ داد كه‌ منجر به‌ ناامنى‌ و آشوب‌ در امريتسار گرديد. در دهه‌هاي‌ بعد و همزمان‌ با استقلال‌ هند در 1947م‌/1326ش‌، زمينه‌ براي‌ ايجاد ايالت‌ مستقل‌ سيكها به‌ نام‌ خالصه‌ يا خالصتان‌ (خالستان‌)، مهيا شد و به‌ سبب‌ درگيريهايى‌ ميان‌ مسلمانان‌، هندوها و سيكها، امريتسار متحمل‌ خسارات‌ و خرابيهاي‌ بسياري‌ گرديد («سالنامه‌»، 1985م‌، 509 ؛ I/361 .(GSE,
در دورة نخست‌ وزيري‌ اينديرا گاندي‌، در نخستين‌ ماههاي‌ 1984م‌، در پى‌ فعاليتهاي‌ استقلال‌طلبانة افراطيون‌ سيك‌ اغتشاشاتى‌ در امريتسار به‌ وقوع‌ پيوست‌ و به‌ دنبال‌ آن‌، افراطيون‌ به‌ ذخيره‌ كردن‌ سلاح‌ در معبد طلايى‌ پرداختند. دولت‌ هند در شب‌ 5 ژوئن‌ 1984م‌/16 خرداد 1363ش‌ دستور داد نظاميان‌ وارد محوطة معبد امريتسار شوند كه‌ با آتش‌ سنگين‌ مدافعان‌ معبد روبه‌رو گرديدند. مقاومت‌ دو روز بعد، درهم‌ شكست‌. در اين‌ فاجعه‌ 554 نفر از مدافعان‌ و اهالى‌ شهر كشته‌، و 121 نفر زخمى‌ شدند. تلفات‌ نظاميان‌ 92 كشته‌، و 278 مجروح‌ اعلام‌ شد. به‌ دستور اينديرا گاندي‌ در 25 سپتامبر همان‌ سال‌، ارتش‌ از معبد طلايى‌ خارج‌ شد («سالنامه‌»، 1985م‌، .(509-510
در شهر امريتسار 3 نهاد مهم‌ و وابسته‌ به‌ معبد طلايى‌ وجود دارد: نخستين‌ آن‌ «اكالبونگا» (سراي‌ جاودان‌) است‌ كه‌ كتاب‌ مقدس‌ سيكها، شبها در آنجا نگهداري‌ مى‌شود. دومين‌ نهاد، «بابا اتال‌» است‌ كه‌ ساختمان‌ آن‌ در 1729م‌ شروع‌ گرديد و بناي‌ يادبود بابا اتال‌، پسر گورو هارگوويند1 (1606- 1645م‌) است‌. سومين‌ نهاد، «تاران‌ تران‌» است‌ كه‌ در جنوب‌ امريتسار قرار دارد و نمايشگاه‌ و بازار مكارة ماهانه‌ در اين‌ محل‌ برگذار مى‌شود. بناي‌ يادبود ديگري‌ در مركز شهر امريتسار در 1902م‌ ساخته‌ شده‌ كه‌ به‌ «ساراگاري‌» معروف‌ است‌ I/400) .(ERE,
جمعيت‌: شهر امريتسار در ابتداي‌ سدة 20م‌، 429 ،162نفر جمعيت‌ داشت‌ كه‌ 40% آنان‌ هندو، 48% مسلمان‌ و 11% سيك‌ بودند (همان‌، .(I/399
در 1921م‌/1300ش‌ از كل‌ جمعيت‌ سيكهاي‌ هند، 96% در شهرستانهاي‌ ايالت‌ پنجاب‌، از جمله‌ در شهر امريتسار زندگى‌ مى‌كردند VII/423) , 1 .(EIدر 1947م‌/1326ش‌، در آستانة استقلال‌ هند و تقسيم‌ شدن‌ شبه‌قاره‌ به‌ دو كشور هند و پاكستان‌،در ايالت‌پنجاب‌ ميان‌مسلمانان‌ و هندوها نزاع‌ و جدال‌ درگرفت‌. در نتيجه‌ ايالت‌ پنجاب‌ به‌ دو بخش‌ پنجاب‌ شرقى‌ (متعلق‌ به‌ هند) و پنجاب‌ غربى‌ (متعلق‌ به‌ پاكستان‌) تقسيم‌ شد. مسلمانان‌ به‌ پنجاب‌ غربى‌، و سيكها به‌ پنجاب‌ شرقى‌ مهاجرت‌ كردند و بيشتر آنان‌ در امريتسار سكنى‌ گزيدند. از اين‌ تاريخ‌ به‌ بعد، تركيب‌ و ميزان‌ جمعيت‌ شهر امريتسار، دستخوش‌ تغيير شد (حكمت‌، 230 ؛ I/454 , 2 .(EIدر 1951م‌/1330ش‌ شهر امريتسار 326 هزار نفر ( ماير، و در 1981م‌/1360ش‌ 844 ،594نفر جمعيت‌ داشت‌ («سالنامه‌»، 1987م‌، .(667 در 1989م‌/1368ش‌ جمعيت‌ شهر به‌ 756 هزار نفر بالغ‌ گرديد («اطلس‌»، .(108
ويژگيهاي‌ اقتصادي‌ و فرهنگى‌: امريتسار مركز بازرگانى‌ ايالت‌ پنجاب‌ محسوب‌ مى‌گردد ، GSE) نيز ، ERE همانجاها؛ آمريكانا، .(I/591b در اين‌شهر علاوه‌بر بازار مكارةماهانه‌،دو بازار مكارةبزرگ‌ به‌ نامهاي‌ «بايساكى‌2» و «ديوالى‌3» در بهار و پاييز برگذار مى‌شود و شمار بسياري‌ از مردم‌ از تمام‌ نقاط شمال‌ هند در آن‌ شركت‌ مى‌كنند I/400) و از اين‌رو، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ شهر داراي‌ موقعيت‌ گردشگري‌ است‌ («دائرة المعارف‌...4»، .(III/97 در مواقع‌ عادي‌، اين‌ شهر با تبت‌، كشمير، سينگ‌ كيانگ‌، افغانستان‌، بلوچستان‌ و برخى‌ كشورهاي‌ آسياي‌ مركزي‌ نيز روابط بازرگانى‌ دارد ( كلير، همانجا؛ ميدان‌ لاروس‌، .(I/474 محصولات‌ كشاورزي‌ كه‌ در نواحى‌ مجاور شهر و در سطح‌ شهرستان‌ امريتسار توليد مى‌شود، شامل‌ غلات‌، حبوبات‌، نيشكر و پنبه‌ است‌ («اطلس‌»، 109 ؛ «سالنامه‌»، 1985م‌، 510 ؛ بريتانيكا، ميكرو، .(I/330
صنايع‌ كارخانه‌اي‌ و دستى‌ مهم‌ آن‌ نساجى‌ و فرآورده‌هاي‌ دخانى‌، غذايى‌ و قالى‌بافى‌ است‌ و نيز توليد پارچه‌هاي‌ ابريشمى‌ و شال‌ كه‌ از پشم‌ و كرك‌ ظريف‌ تبتى‌ در بيش‌ از 4 هزار كارگاه‌ بافته‌ مى‌شود، در آنجا رواج‌ دارد («اطلس‌»، 110 ؛ كلير، ؛ II/106 حكمت‌، 353؛ آسياتيكا، ؛ I/96 بريتانيكا، همانجا).
در شهر امريتسار از جمله‌ نهادهاي‌ علمى‌ و آموزشى‌، دانشكده‌هاي‌ پزشكى‌، دندانپزشكى‌، هنر و دانشكدة فنى‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد. كالج‌ خالصه‌ نيز در حومة شهر تأسيس‌ شده‌ است‌ VII/423) , 1 ؛ EIبريتانيكا، همانجا).
از دانشمندان‌ و فرهيختگان‌ امريتسار كه‌ در زمينه‌هاي‌ شعر و ادب‌ به‌ اشتهار رسيده‌اند، مى‌توان‌ از ابوالكلام‌ آزاد كه‌ به‌ فارسى‌ هم‌ شعر مى‌گفته‌ است‌، همچنين‌ از انوري‌، عطا، خواجه‌ عبيدالله‌ متخلص‌ به‌ اختر،محمداقبال‌،عبدالرحمان‌مينايى‌،عبدالرحمان‌ خاكى‌،محمدحسين‌ عرشى‌ و غلام‌مصطفى‌ متخلص‌ به‌تبسم‌ نام‌ برد (خواجه‌عبدالرشيد،17، 27، 443، 446- 448).
مآخذ: حكمت‌، على‌اصغر، سرزمين‌ هند، تهران‌، 1337ش‌؛ خواجه‌ عبدالرشيد، تذكرة شعراي‌ پنجاب‌، لاهور، 1346ش‌؛ شيروانى‌، زين‌العابدين‌، بستان‌ السياحة، تهران‌، 1315ق‌؛ ميل‌، پير، تاريخ‌ هند، ترجمة حسين‌ عريضى‌، تهران‌، 1336ش‌؛ واضح‌، مبارك‌الله‌، تاريخ‌ ارادت‌خان‌، به‌ كوشش‌ غلام‌رسول‌ مهر، لاهور، 1971م‌؛ نيز:
Americana; An Atlas of India, Delhi, 1990; Asiatica; Britannica, 1978; Britannica, Book of the Year, Chicago; Chand, T., History of the Freedom Movement in India, Lahore, Book Traders; Collier's Encyclopedia, London, 1986; Dey, N.L., The Geographical Dictionary of Ancient and Medieval India , Oriental Reprint ; EI 1 ; EI 2 ; ERE; GSE; Majumdar, R.C., An Advanced History of India, London, 1958; The Maratha Supremacy, Bombay, 1977; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Meyer; Sarkar, J., X Aurangzib n , The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol.IV; Sources of Indian Tradition, Delhi, 1972; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1991.
غلامرضا استيفاء