اَمانَت‌ْ خان‌، عبدالحق‌ (978- 1055ق‌/1570- 1645م‌)، فرزند قاسم‌ شيرازي‌ خوشنويس‌ و كتابدار مشهور ايرانى‌ دربار گوركانيان‌ هند.
پدر وي‌ از خوشنويسان‌ شيراز بود. عبدالحق‌ و برادر بزرگ‌ترش‌ شكرالله‌، در شيراز زاده‌ شدند و خوشنويسى‌ را در مكتب‌ پدر آموختند (بگلى‌، «امانت‌ خان‌...»، 37 ,24 ، «بناي‌ كاروانسرا...1»، 287 ؛ ايرانيكا، .(I/923 عبدالحق‌ همراه‌ با برادرش‌ شكرالله‌ كه‌ در شيراز تحصيلات‌ خود را به‌ پايان‌ رسانده‌ بود (لاهوري‌، 1/339)، در حدود سال‌ 1017ق‌/1608م‌ به‌ هند مهاجرت‌ كردند تا شايد در امپراتوري‌ جهانگير به‌ پيشرفت‌ و ترقى‌ برسند. زمانى‌ كه‌ شكرالله‌ از طريق‌ دريا به‌ هند و سپس‌ به‌ برهانپور رسيد و به‌ خدمت‌ عبدالرحيم‌ خان‌ خانان‌ درآمد، عبدالحق‌ نيز او را همراهى‌ مى‌كرده‌است‌ (بگلى‌، «امانت‌خان‌»، 37 ,12 ، «بناي‌ كاروانسرا»، 283 ؛ ايرانيكا، همانجا). ظاهراً تا اندازه‌اي‌ موفقيت‌ سريع‌ امانت‌ خان‌ مرهون‌ نفوذ برادرش‌ كه‌ بعدها به‌ افضل‌ خان‌ ملقب‌ شد، بوده‌ است‌ (همان‌، .(I/601-602
برپاية سخن‌ بگلى‌، هنگامى‌ كه‌ عبدالحق‌ به‌ هند رسيد، به‌ كار در كتابخانة سلطنتى‌ مشغول‌ شد (همان‌، .(284 او كار در كتابخانة سلطنتى‌ آگره‌ را در دورة حكومت‌ شاهجهان‌ (1037- 1068ق‌) نيز ادامه‌ داده‌ است‌ و در همين‌ زمان‌ است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ كتابدار رسمى‌، برگزيده‌ شد (نك: بيانى‌، 185-186). همچنين‌ در طول‌ سالهايى‌ كه‌ در دربار گوركانيان‌ هند به‌ خدمت‌ مشغول‌ بود، افزون‌ بر كتابداري‌، به‌ مشاغل‌ ديگري‌ نيز مى‌پرداخته‌ است‌. به‌ عنوان‌ مثال‌ وي‌ در فواصل‌ معين‌، همچون‌ رجال‌ سياسى‌ وظايفى‌ به‌ عهده‌ داشته‌ است‌؛ چنانكه‌ در 1040ق‌/ 1630م‌ محمدعلى‌ بيك‌ ايلچى‌ ايران‌ را از دارالخلافة اكبرآباد تا پانى‌پت‌ و سپس‌ به‌ برهانپور همراهى‌ كرد (لاهوري‌، 1/364، 366؛ كنبو، 1/356؛ بگلى‌، همانجا).
امانت‌ خان‌ كه‌ در دوران‌ حكومت‌ جهانگير (1014-1037ق‌) به‌ عنوان‌ بزرگ‌ترين‌ كاتب‌ زمان‌ مطرح‌ بود (جغتايى‌، تاج‌ محل‌، 171)، در آغاز ذيحجة 1041 از سوي‌ شاهجهان‌ به‌ لقب‌ «امانت‌ خان‌» مفتخر شد (لاهوري‌، 1/428-429) و منصب‌ «نُهصدي‌ دو صد سوار» را دريافت‌ كرد (كنبو، 1/407). به‌ نوشتة شاهنوازخان‌، وي‌ به‌ سبب‌ تحرير كتيبة گنبد آرامگاه‌ «ممتاز الزمانى‌»، به‌ دريافت‌ فيلى‌ به‌ عنوان‌ جايزه‌ نايل‌ شد (2/790). امانت‌ خان‌ در اين‌ هنگام‌ 63 سال‌ داشت‌ و همچنان‌ به‌ كتابداري‌ مشغول‌ بود. اين‌ امر را مى‌توان‌ از وجود اثر مُهر او به‌ صورت‌ «امانت‌ خان‌ شاهجهانى‌ 1042» بر نسخه‌هايى‌ چون‌ مفاتيح‌ الاعجاز فى‌ شرح‌ گلشن‌ راز و سبحةالابرار جامى‌ در كتابخانة كاخ‌ گلستان‌ تهران‌ و بادشاه‌ نامه‌ اي‌ در كتابخانة موزة بريتانيا مشاهده‌ كرد (بيانى‌، 184-186 ، 317- 318 ؛ آتاباي‌، فهرست‌ ديوانها... ، 1/204، فهرست‌
كتيبه‌ به‌قلم‌ ثلث‌ امانت‌خان‌، تاج‌ محل‌
كتب‌...، 690 -691).
صاحب‌ مرآة العالم‌ دربارة پختگى‌ خط او مى‌گويد: «نسخ‌ خط او خط نسخ‌ بر خطوط نسخ‌ نويسان‌ روزگار كشيده‌...» (بختاور خان‌، 487؛ نيز نك: شاغل‌ عثمانى‌، 124). در بادشاه‌ نامه‌ ذيل‌ صاحب‌ منصبان‌، از امانت‌ خان‌ در منصب‌ هزاري‌ صد سوار ياد شده‌ است‌ (لاهوري‌، 1/292، 307، 312؛ نيز نك: رام‌، 52).
افضل‌ خان‌ برادر امانت‌ خان‌ كه‌ در زندگى‌ او نقشى‌ بسزا داشت‌، در 1049ق‌ درگذشت‌. مرگ‌ وي‌ در عبدالحق‌ اثري‌ عميق‌ برجا نهاد. از وظايف‌ و مناصبش‌ دست‌ كشيد و كنج‌ عزلت‌ برگزيد. وي‌ در نزديكى‌ شهر امريتسار سرايى‌ زيبا به‌ عنوان‌ مدفنى‌ براي‌ خويش‌ ساخت‌ (نك: بگلى‌، همانجا) و در همان‌ سرا اقامت‌ گزيد (جغتايى‌، همانجا). امانت‌ خان‌ اگرچه‌ از شغل‌ دولتى‌ كناره‌ گرفته‌ بود، اما ارتباط خود را با امپراتوري‌ قطع‌ نكرد (بگلى‌، همان‌، 286 ؛ جغتايى‌، همانجا). امانت‌ خان‌ و دو پسرش‌، عنايت‌الله‌ و فضل‌الله‌ پس‌ از مرگ‌ افضل‌ خان‌ نزد شاهجهان‌ - كه‌ به‌ افضل‌خان‌ عنايت‌ داشت‌ - رفتند و شاهجهان‌ از افضل‌خان‌ با احترام‌ بسيار ياد كرد (بگلى‌، همان‌، .(284
دربارة زمان‌ مرگ‌ او اقوال‌ گوناگونى‌ در دست‌ است‌ كه‌ حدفاصل‌ سالهاي‌ 1050 تا 1055ق‌ را دربرمى‌گيرد (نك: لاهوري‌، 2/737؛ شاهنوازخان‌، همانجا؛ رام‌، 52 -53؛ بختاورخان‌، 2/487). پيكر او را در سرايش‌ دفن‌ كردند (همانجا).
آثار: از امانت‌ خان‌، شماري‌ كتيبه‌ در بناهاي‌ ساخته‌ شده‌ در دورة جهانگير و شاهجهان‌ برجاي‌ مانده‌ است‌ كه‌ مقبرة اكبر يكى‌ از آنهاست‌. پس‌ از فوت‌ اكبر (1014ق‌)، فرزندش‌ جهانگير در حدود سال‌ 1017ق‌ با ديدار از مقبرة پدرش‌ دستور داد تا تغييراتى‌ در آن‌ داده‌ شود ( توزك‌...، 73؛ حكمت‌، نقش‌...، 97- 98؛ شاغل‌ عثمانى‌، 124؛ ماهر، 1/141؛ پال‌، 74 ؛ بگلى‌، همانجا).
در تغييرات‌ داده‌ شده‌، اين‌ كتيبه‌ها به‌ خط امانت‌ خان‌ بر بناي‌ مقبره‌ افزوده‌ شد: 1. كتيبة سر در اصلى‌ آرامگاه‌ شامل‌ قصيده‌اي‌ مفصل‌ به‌ فارسى‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ بربدنه‌، و دو بيت‌ شعر برپيشانى‌ هر دو سوي‌ ايوان‌ آن‌؛ 2. كتيبة سنگ‌ قبر خارجى‌ اكبر حاوي‌ جملة «الله‌ اكبر جل‌ جلاله‌»؛ 3. كتيبة بالاي‌ طاق‌ نماهاي‌ مرمرين‌ اطراف‌ قبر شامل‌ يك‌ مثنوي‌ مفصل‌ در ستايش‌ خداوند و مدح‌ اكبر و وصف‌ آرامگاه‌ به‌ قلم‌ نستعليق‌ خوش‌. اين‌ كتيبه‌ها كه‌ همگى‌ بر سنگ‌ كنده‌ شده‌، داراي‌ تاريخ‌ 1022ق‌ و رقمهاي‌ امانت‌ خان‌ به‌ صورت‌ «عبدالحق‌ شيرازي‌»، «عبدالحق‌ بن‌ قاسم‌ شيرازي‌» است‌ (حكمت‌، همان‌، 98-100؛ بگلى‌، «امانت‌ خان‌»، .(21-22
از ديگر آثار او كتيبه‌هاي‌ مسجد - مدرسة شاهى‌ در آگره‌ است‌ (ماهر، شاغل‌ عثمانى‌، همانجاها؛ بگلى‌، همان‌، .(21-26 كتيبه‌هاي‌ دو محراب‌ از 3 محراب‌ اين‌ مسجد رقم‌ امانت‌ خان‌ را دارد. كتيبه‌هاي‌ محراب‌ مركزي‌ در دو نوار پهن‌ بيرونى‌ و نوار باريك‌تر داخلى‌، حاوي‌ آياتى‌ از قرآن‌ كريم‌ است‌. رقم‌ و تاريخ‌ كتيبة بيرونى‌ به‌ صورت‌ «كتبه‌ عبدالحق‌ مخاطب‌ به‌ امانت‌ خان‌ سنة 1045» است‌ و كتيبة درونى‌ همان‌ رقم‌ و تاريخ‌ 1046ق‌ را دارد (همان‌، .(27 محراب‌ جنوبى‌، داراي‌ رقم‌ «كتبه‌ امانت‌ خان‌ الشيرازي‌» (همان‌، است‌. ظاهراً كتيبة محراب‌ سوم‌ به‌ امانت‌ خان‌ ارتباطى‌ ندارد. روي‌ هر 3 محراب‌ آياتى‌ از قرآن‌ كريم‌ نوشته‌ شده‌ است‌؛ از جمله‌ بر محراب‌ مركزي‌، آيات‌ 9 تا 11 از سورة جمعه‌ (62) و آيات‌ 27 تا 29 از سورة فتح‌ (48)، ديده‌ مى‌شود (همانجا و حاشية .(74
از ديگر آثار امانت‌ خان‌ كتيبه‌هاي‌ بناي‌ تاج‌ محل‌ است‌. پس‌ از مرگ‌ ممتاز محل‌ در 1040ق‌، شاهجهان‌ گروهى‌ از هنرمندان‌ و صنعتگران‌ را از اطراف‌ جهان‌، براي‌ احداث‌ اين‌ بنا فراخواند. عبدالحق‌ را نيز كه‌ به‌ عنوان‌ خطاط سلطنتى‌ شناخته‌ شده‌ بود، براي‌ نوشتن‌ كتيبه‌هاي‌ تاج‌ محل‌ برگزيد. كتيبه‌هاي‌ تاج‌ محل‌ از بهترين‌ نمونة خوشنويسى‌ به‌ شيوة ثلث‌ و نسخ‌ امانت‌ خان‌ است‌ كه‌ درون‌ گنبد و داخل‌ بنا با رقم‌ و تاريخ‌ «الفقير الحقير امانت‌ خان‌ شيرازي‌ سنة 1048 مطابق‌ دوازدهم‌ سنة جلوس‌ مبارك‌» برجا مانده‌ است‌ (جغتايى‌، «تاج‌ محل‌»، 39، 43، حاشية 30؛ حكمت‌، سرزمين‌...، 119؛ ايرانيكا، ؛ I/923 بگلى‌، همان‌، 16 -15 ؛ ناث‌، .(33 آيات‌ قرآنى‌ اين‌ كتيبه‌ را به‌ قلم‌ ثلث‌، از سنگ‌ سياه‌، تراشيده‌، و در سنگ‌ مرمر سفيد جاسازي‌ كرده‌اند (دين‌ محمدي‌، 140؛ پال‌، .(58 سوره‌ها و آيات‌ انتخابى‌ او غالباً مشتمل‌ بر جزء 30 قرآن‌ است‌ (دين‌ محمدي‌، 141). برپاية شواهد موجود مى‌توان‌ چنين‌ انگاشت‌ كه‌ امانت‌ خان‌، دست‌ كم‌ تا 1048ق‌ در تحرير كتيبه‌هاي‌ تاج‌ محل‌ مشاركت‌ داشته‌، و پس‌ از كناره‌ گيري‌ وي‌ (جغتايى‌، تاج‌ محل‌، 172)، خوشنويس‌ ديگري‌، كار او را ادامه‌ داده‌، و در 1057ق‌ به‌ پايان‌ رسانيده‌ است‌ (بگلى‌، همان‌، 19 .(17,
كتيبه‌هاي‌ سراي‌ امانت‌ خان‌ از ديگر آثار او به‌ شمار مى‌رود و بنا نيز به‌ نام‌ او مشهور است‌ (بختاورخان‌، 2/487؛ جغتايى‌، «تاج‌ محل‌»، 48، تاج‌ محل‌، 140). اين‌ بنا داراي‌ يك‌ مسجد و دو دروازة بسيار بزرگ‌ است‌ (بگلى‌، «بناي‌ كاروانسرا»، .(284 امانت‌ خان‌ اين‌ بنا را در شرق‌ لاهور، در مسير گذر مغولان‌ به‌ دهلى‌ بنا كرد. اگرچه‌ سراسر دورة مغول‌، به‌ ويژه‌ در طول‌ حكومت‌ شاهجهان‌ در اين‌ اقليم‌، ساخت‌ چنين‌ بناهايى‌ در طول‌ شاهراههاي‌ امپراتوري‌ از سوي‌ اشراف‌ معمول‌ بوده‌ است‌، اما به‌ نظر مى‌رسد كه‌ اين‌ سرا، در اصل‌ يادبودي‌ براي‌ افضل‌ خان‌ بوده‌ باشد. سر در دروازه‌ها را با حاشيه‌هاي‌ كاشى‌ كاري‌ و كتيبه‌هايى‌ به‌ خط امانت‌ خان‌ آراسته‌اند (همان‌، .(285 كتيبة دروازة غربى‌ كه‌ كمتر آسيب‌ ديده‌، و در آن‌ به‌ سبب‌ احداث‌ سرا اشاره‌ شده‌، به‌ قلم‌ ثلث‌ و زبان‌ فارسى‌ است‌ و تاريخ‌ 1050ق‌ دارد (نك: همانجا). كتيبه‌هاي‌ دروازة شرقى‌ كه‌ بسيار صدمه‌ ديده‌، شامل‌ 8 بيت‌ شعر فارسى‌ و تاريخ‌ چهاردهمين‌ سال‌ سلطنت‌ شاهجهان‌ (1050ق‌) است‌ (همانجا). بيش‌ از نيمى‌ از كتيبه‌هاي‌ بنا، به‌ مدح‌ افراطآميز شاهجهان‌ اختصاص‌ داده‌ شده‌ است‌ (همان‌، .(285-286 در سرا، مسجدي‌ نيز وجود دارد كه‌ كتيبه‌هاي‌ آن‌ با رقم‌ امانت‌ خان‌ و به‌ تاريخ‌ 1050ق‌ است‌. در بالاي‌ محراب‌ آن‌ حديث‌ «من‌ بَنَى‌ مسجداً لله‌ بَنَى‌ الله‌ُ له‌ُ بيتاً فى‌ الجنة» (همان‌، 286 )، و نيز بر روي‌ نماي‌ بيرونى‌ ايوان‌ مسجد، سورة بروج‌ (85) به‌ تمامى‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ كتابت‌ شده‌ است‌ (همان‌، 288 .(286,
مآخذ: آتاباي‌، بدري‌، فهرست‌ ديوانهاي‌ خطى‌ كتابخانة سلطنتى‌، تهران‌، 1355ش‌؛ همو، فهرست‌ كتب‌ ادبى‌ عرفانى‌ خطى‌ كاخ‌ گلستان‌، تهران‌، 1357ش‌؛ بختاورخان‌، محمد، مرآةالعالم‌: تاريخ‌ اورنگ‌ زيب‌، به‌ كوشش‌ ساجده‌ س‌. علوي‌، لاهور، 1979م‌؛ بيانى‌، مهدي‌، فهرست‌ نا تمام‌ تعدادي‌ از كتابهاي‌ كتابخانة سلطنتى‌، تهران‌، 1349ش‌؛ توزك‌ جهانگيري‌، نولكشور، لكهنو؛ جغتايى‌، محمد عبدالله‌، تاج‌ محل‌ (آگره‌)، لاهور، 1963م‌؛ همو، «تاج‌ محل‌»، ترجمة مسعود رجب‌نيا، هنر و مردم‌، تهران‌، 1352ش‌؛ حكمت‌، على‌اصغر، سرزمين‌ هند، تهران‌، 1327ش‌؛ همو، نقش‌ پارسى‌ بر احجار هند، تهران‌، 1337ش‌؛ دين‌ محمدي‌، تاج‌ محل‌، هند، 1963م‌؛ رام‌، كينول‌، تذكرة الامرا، كراچى‌، 1986م‌؛ شاغل‌ عثمانى‌، احترام‌الدين‌ احمد، صحيفة خوشنويسان‌، عليگره‌، 1963م‌؛ شاهنوازخان‌، صمصام‌الدوله‌، مآثرالامرا، كلكته‌، 1890م‌؛ كنبو، محمد صالح‌، عمل‌ صالح‌ موسوم‌ به‌ شاهجهان‌ نامه‌، لاهور، 1967م‌؛ لاهوري‌، عبدالحميد، بادشاه‌نامه‌، كلكته‌، 1867م‌؛ ماهر اكبرآبادي‌، محمود على‌، علم‌الحروف‌ يا تحقيقات‌ ماهر، لاهور، 1934م‌؛ نيز:
, W. E., X Am ? nat Kh ? n and the Calligraphy on the T ? j Mahal n , Kunst des Orients, Wiesbaden, 1978-1979, vol. XII; id, X A Mughal Caravanserai Built and Inscribed by Amanat Khan... n , Indian Epigraphy..., New Delhi; Iranica; Nath, R., Calligraphic Art in Mughal Architecture, Calcutta, 1979; Pal, P. et al., Romance of the Taj Mahal, New delhi, 1989.
مهبانو عليزاده‌