اِلهى‌، عبدالله‌ (د 896ق‌/1491م‌)، معروف‌ به‌ شيخ‌ الهى‌، عارف‌ و صوفى‌ مشهور در دورة عثمانى‌. او در قصبة سماو از ولايت‌ كوتاهيه‌ متولد شد و در زادگاه‌ خود به‌ تحصيل‌ علوم‌ پرداخت‌؛ سپس‌ مدتى‌ در قسطنطنيه‌ در مدرسه‌اي‌ كه‌ به‌ زيرك‌ مشهور بود، اقامت‌ گزيد (طاش‌كوپري‌زاده‌، 249؛ مجدي‌، 262- 265؛ اوليا چلبى‌، 8/176؛ بروسه‌لى‌، 91؛ «دائرة المعارف‌...1»، .(I/110 او پس‌ از مسافرت‌ استادش‌ ملاعلى‌ طوسى‌ (نك: طاش‌ كوپري‌زاده‌، 98-99) به‌ ايران‌، به‌ وي‌ پيوست‌ و نزد او به‌ ادامة تحصيل‌ پرداخت‌؛ آنگاه‌ بر اثر انقلاب‌ درونى‌، تحصيل‌ علوم‌ ظاهري‌ را ترك‌ گفت‌ و كتابهايش‌ را فروخت‌ و بهاي‌ آن‌ را به‌ صدقه‌ داد (همو، 249-250؛ سعدالدين‌، 2/532؛ سامى‌، 4/3099). سپس‌ عازم‌ ماوراءالنهر شد و در سمرقند به‌ خدمت‌ خواجه‌ عبيدالله‌ احرار سمرقندي‌ رسيد و بر اثر ارشاد وي‌ به‌ طريقة نقشبنديه‌ درآمد. آنگاه‌ به‌ خواست‌ مراد خويش‌ به‌ بخارا رفت‌ و قبر خواجه‌ بهاءالدين‌ نقشبند، مؤسس‌ سلسلة نقشبنديه‌ را زيارت‌ كرد و مدتى‌ در آنجا معتكف‌ بود. پس‌ از چندي‌ به‌ سمرقند بازگشت‌ و به‌ اشارة خواجه‌ عبيدالله‌ احرار براي‌ تبليغ‌ نقشبنديه‌ راهى‌ بلاد روم‌ شد (طاش‌ كوپري‌زاده‌،مجدي‌،همانجاها؛سعدالدين‌،2/533).دراين‌سفرسيداحمد بخاري‌ (د 922ق‌/1516م‌) وي‌ را همراهى‌ كرد (طاش‌ كوپري‌زاده‌، 359؛ مجدي‌، 362-363؛ خالدي‌، 174). او در هرات‌ با عبدالرحمان‌ جامى‌ و ديگر صوفيان‌ خراسان‌ هم‌ ملاقات‌ كرد (طاش‌كوپري‌زاده‌، 250؛ مجدي‌، سعدالدين‌، همانجاها).
الهى‌ پس‌ از مراجعت‌ به‌ آناتولى‌ در زادگاه‌ خويش‌ اقامت‌ گزيد و مريدان‌ و عالمان‌ بسيار به‌ حلقة ارادت‌ او درآمدند، اما بر اثر بروز اغتشاش‌ و بى‌نظمى‌ كه‌ پس‌ از مرگ‌ سلطان‌ محمد فاتح‌ (حك 855 - 886ق‌/1451-1481م‌) رخ‌ داد، همچنين‌ به‌ درخواست‌ بزرگان‌ قسطنطنيه‌، به‌ آن‌ شهر رفت‌ و در مدرسة زيرك‌ مقيم‌ شد و به‌ ارشاد مريدان‌ پرداخت‌ (طاش‌ كوپري‌زاده‌، همانجا؛ سعدالدين‌، 2/533 - 534)، ولى‌ در اين‌ شهر هم‌ رغبت‌ ماندن‌ نيافت‌ و در اين‌ حال‌ به‌ دعوت‌ امير احمدبيك‌ ادرنوي‌ به‌ روم‌ ايلى‌ رفت‌ و تا آخر عمر به‌ تدريس‌ و ارشاد خلق‌ گذراند. الهى‌ سرانجام‌ در آغستوس‌ وفات‌ يافت‌ و جنازه‌اش‌ به‌ ينيجه‌ منتقل‌ گرديد و در مقبره‌اي‌ كه‌ به‌ صورت‌ زيارتگاه‌ معروفى‌ درآمد، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (عاشق‌ پاشازاده‌، 224؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 250- 251؛ سعدالدين‌، 2/535؛ اولياچلبى‌، همانجا؛ رفعت‌، 248؛ بروسه‌لى‌، همانجا).
پس‌ از مرگ‌ الهى‌، دوست‌ و همسفر وي‌ سيداحمد بخاري‌ خليفة وي‌ شد و سجاده‌نشينى‌ طريقة نقشبنديه‌ را بر عهده‌ گرفت‌ (طاش‌كوپري‌زاده‌، 360؛ خالدي‌، همانجا؛ بروسه‌لى‌، 92؛ عطايى‌، 62).
الهى‌ سماوي‌ گذشته‌ از آثار عرفانى‌ كه‌ به‌ قلم‌ آورد، نخستين‌ كسى‌ بود كه‌ در آسياي‌ صغير به‌ تبليغ‌ طريقة نقشبنديه‌ پرداخت‌ و در آن‌ ديار اولين‌ خانقاه‌ اهل‌ اين‌ طريقه‌ را تأسيس‌ كرد (نفيسى‌، 2/814؛ لويس‌، 228).
آثار: الهى‌ آثار بسياري‌ به‌ فارسى‌، عربى‌ و تركى‌ دارد كه‌ شماري‌ از آنها برجاي‌ مانده‌ است‌:
الف‌ - چاپى‌: 1. ديوان‌، كه‌ در 1961م‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 2. منازل‌ القلوب‌، به‌ فارسى‌ كه‌ شرح‌ رسالة قدسية روزبهان‌ بقلى‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در 1347ش‌ به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ دانش‌پژوه‌ به‌ ضميمة روزبهان‌ نامه‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. در اين‌ نسخه‌، همه‌جا از او به‌ الهى‌ سيمابى‌ ياد شده‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: 1. استخراج‌نامه‌ . نسخه‌اي‌ از آن‌ در استانبول‌ موجود است‌ I/640) ). 2. TS, اسرارنامه‌ . نسخه‌هايى‌ از آن‌ در تركيه‌ و مصر وجود دارد ( فهرس‌...، 1/24- 25؛ نيز نك: كارا، 376 ). 3. اصول‌ وصول‌ الهيه‌، به‌ فارسى‌. تصويري‌ از آن‌ در كتابخانة مركزي‌ نگهداري‌ مى‌شود (مركزي‌، ميكروفيلمها، 778؛ نيز نك: منزوي‌، 2(1)/1044). 4. رسالة اسئله‌ و اجوبه‌، نسخه‌هايى‌ از آن‌ در تركيه‌ موجود است‌ (نك: كارا، .(377 5. رسالة احديه‌ . 6. رسالة تصوف‌ . 7. رسالة وجود . نسخه‌هايى‌ از اين‌ 3 اثر در تركيه‌ موجود است‌ (نك: همو، 377 -376 ). 8. زاد المشتاقين‌ . نسخه‌هايى‌ از آن‌ در تركيه‌ (موزة مولانا) موجود است‌ (گولپينارلى‌، ؛ I/285 نيز نك: كارا، 376 ). 9. فتوحات‌ الهيه‌ . نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة سليمانيه‌ وجود دارد (نك: همانجا). 10. كشف‌ الواردات‌ لطالب‌ الكمالات‌، شرحى‌ است‌ بر الواردات‌ تأليف‌ بدرالدين‌ ابن‌ قاضى‌ سماونه‌ (د 823ق‌/1420م‌). نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در واتيكان‌ (لوي‌ دِلاويدا، شم و ليدن‌ (شم 2266 ، نك: ورهووه‌، و سليمانيه‌ (نك: كارا، موجود است‌. 11. مسالك‌ ( يا مسلك‌ ) السالكين‌ . نسخه‌هاي‌ آن‌ در استانبول‌ موجود است‌ ( دفتر...، 163؛ I/75 .(TS, 12. مسلك‌ الطالبين‌ و الواصلين‌ . نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ تركيه‌ (موزة مولانا) و ايران‌ موجود است‌ (گولپينارلى‌، ؛ I/243 مركزي‌، خطى‌، 5/181؛ نيز نك: كارا، همانجا؛ منزوي‌، 2(1)/1385). 13. نجاة الارواح‌ من‌ دنس‌ الاشباح‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة بروسه‌ موجود است‌ (هاشم‌پور سبحانى‌، 363).
آثار ديگري‌ نيز همچون‌: 1. تحلية الارواح‌، در علم‌ تصوف‌ (بغدادي‌، 1/470؛ كحاله‌، 6/36)؛ 2. شرح‌ مفتاح‌ الغيب‌ قونوي‌ (بغدادي‌، بروسه‌لى‌، همانجاها)؛ 3. فصول‌ الوصول‌، به‌ تركى‌ (همانجاها)؛ 4. منظومة معراجيه‌ (بروسه‌لى‌، همانجا)، از وي‌ ياد كرده‌اند.
مآخذ: اولياچلبى‌، محمد، سياحت‌نامه‌، استانبول‌، 1928م‌؛ بروسه‌لى‌، محمدطاهر، عثمانلى‌ مؤلفلري‌، استانبول‌، 1333ق‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ خالدي‌ نقشبندي‌، عبدالمجيد، الحدائق‌ الوردية، دمشق‌، 1308ق‌؛ دفتر فاتح‌ كتبخانه‌سى‌، استانبول‌، مطبعة محمودبك‌؛ رفعت‌، احمد، لغات‌ تاريخيه‌ و جغرافيه‌، استانبول‌، 1299ق‌؛ سامى‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1311ق‌؛ سعدالدين‌، محمد، تاج‌ التواريخ‌، استانبول‌، 1280ق‌؛ طاش‌كوپري‌زاده‌، احمد، الشقائق‌ النعمانية، به‌ كوشش‌ احمد صبحى‌ فرات‌، استانبول‌، 1405ق‌؛ عاشق‌ پاشازاده‌، درويش‌ احمد، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ همت‌ على‌بيك‌، استانبول‌، 1332ق‌؛ عطايى‌، عطاءالله‌، حدائق‌ الحقائق‌ فى‌ تكملة الشقائق‌، به‌ كوشش‌ عبدالقادر اوزجان‌، استانبول‌، 1989م‌؛ فهرس‌ المخطوطات‌ التركية العثمانية، قاهره‌، 1987م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1376ق‌/ 1957م‌؛ لويس‌، برنارد، استانبول‌ و تمدن‌ امپراتوري‌ عثمانى‌، ترجمة ماه‌ ملك‌ بهار، تهران‌، 1350ش‌؛ مجدي‌، محمد افندي‌، حدائق‌ الشقائق‌ (ذيل‌ الشقائق‌ النعمانية )، به‌ كوشش‌ عبدالقادر اوزجان‌، استانبول‌، 1989م‌؛ مركزي‌، خطى‌؛ مركزي‌، ميكروفيلمها؛ منزوي‌، خطى‌؛ نفيسى‌، سعيد، تاريخ‌ نظم‌ و نثر، تهران‌، 1344ش‌؛ هاشم‌ پورسبحانى‌، توفيق‌، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فارسى‌ كتابخانة بروسه‌، رشت‌، 1368ش‌؛ نيز:
G N lp o narl o , A. Mevl @ n @ m O zesi yazmalar katalogu, Ankara, 1967; Kara, M., X Molla Il @ h Q 'ye dair n , Osmanl o arast o rmalar o , Istanbul, 1988, vols. VII-VIII; Levi Della Vida, G., Elenco dei manoscritti arabi islamici della biblioteca Vaticana, Vatican, 1935; TS; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1988, Voorhoeve .
غلامعلى‌ آريا