اِلهى‌، منظومه‌هايى‌ صوفيانه‌ و مردم‌پسند در وصف‌ پيامبر(ص‌)، اوليا و مشايخ‌ طريقت‌ با مضامين‌ مذهبى‌ در ادبيات‌ ترك‌ كه‌ در خانقاهها و اماكن‌ مذهبى‌ به‌ صورت‌ هم‌آوايى‌ يا تك‌ صدايى‌ بدون‌ استفاده‌ از آلات‌ موسيقى‌ ترنم‌ مى‌شد. بدين‌ترتيب‌، الهى‌ از نظر آهنگ‌ و موارد كاربرد از ديگر سرودهاي‌ عاميانه‌ متمايز است‌ ؛ II/51Šöþó‘î‘•) 2 .(EI
الهيها داراي‌ اوزان‌ هجايى‌ هستند (گولپينارلى‌، 188) كه‌ در دستگاهها و گوشه‌هايى‌ مانند ماهور، شهناز و جز آن‌ خوانده‌ (همو، «نتها1»)، و به‌ صورت‌ مربع‌، مخمّس‌، مسدّس‌ و گاه‌ حتى‌ مثمّن‌ سروده‌ مى‌شوند («دائرة المعارف‌...2»، .(XX/70 الهى‌ در مراسم‌ «ذكر» در خانقاه‌ (تكيه‌)، در آيينهاي‌ مخصوص‌ از جمله‌ ميلاد پيامبر اكرم‌(ص‌) (مولودخوانى‌)، همچنين‌ در نخستين‌ روز آموزش‌ كودكان‌ در مدارس‌ و نيز در مراسم‌ عروسى‌ و هنگام‌ رفتن‌ به‌ مكه‌ خوانده‌ مى‌شد ( 2 .(EI
الهيها گونه‌هاي‌ مختلفى‌ دارند كه‌ عبارتند از: «آيين‌»، «دوراق‌»، «جمهور»، «تابوغ‌» و «نَفَس‌»؛ آيين‌ در خانقاههاي‌ مولويه‌، دوراق‌ در تكاياي‌ خلوتيه‌، نفس‌ در خانقاههاي‌ بكتاشيه‌، تابوغ‌ در تكاياي‌ گلشنيه‌، و جمهور در سايرخانقاهها ترنم‌مى‌شد ؛پاكالين‌، I/385Çøóèøüó䐤‘î) همانجا). همچنين‌ الهى‌ در مراسم‌ مذهبى‌ و حتى‌ ملى‌ و نيز در ماههاي‌ مخصوصى‌ از سال‌ از جمله‌ ماه‌ رمضان‌ و ماه‌ محرم‌ - دربارة فاجعة كربلا - خوانده‌ مى‌شد («دائرة المعارف‌»، همانجا).
سرايندگان‌ الهيها غالباً از مشايخ‌ اهل‌ طريقت‌ هستند كه‌ يونس‌ امره‌، حاج‌ بايرام‌، نصوحى‌، درويش‌ عثمان‌، ابراهيم‌ گلشنى‌، اشرف‌ اوغلو و اُفتاده‌ از آن‌ جمله‌اند (همانجا؛ 2 .(EIدر ادبيات‌ صوفيانة تركيه‌، يونس‌ امره‌، شاعر سده‌هاي‌ 9-10ق‌/15-16م‌ ترك‌ (اوزتلى‌، را از بنيان‌گذاران‌ الهى‌ دانسته‌اند كه‌ 273 الهى‌ به‌ او منسوب‌ است‌ (همو، .(353 برخى‌ از الهيها كه‌ شاعران‌ آنها ناشناخته‌اند، در مجموعه‌هايى‌، معروف‌ به‌ «مجموعة الهيات‌» گردآوري‌ شده‌ است‌؛ مشهورترين‌ آنها مجموعة مستقيم‌زاده‌ سليمان‌ سعدالدين‌ است‌ (نك: «دائرة المعارف‌»، همانجا).
اينكه‌ آهنگ‌سازان‌ الهيها چه‌ كسانى‌ بوده‌، و در چه‌ زمانى‌ مى‌زيسته‌اند، نامعلوم‌ است‌. از آغاز سدة 18م‌ آهنگ‌سازانى‌ مانند چالاك‌زاده‌، طوسون‌ زاده‌ و اسماعيل‌ دَده‌ در تنظيم‌ آهنگ‌ الهيها و نوشتن‌ نُت‌ براي‌ آنها فعاليت‌ داشته‌اند. عدنان‌ سايگون‌ آهنگساز معاصر ترك‌ الهيهاي‌ يونس‌ امره‌ را تنظيم‌ كرده‌ است‌ ( 2 .(EI
مآخذ: گولپينارلى‌، عبدالباقى‌، تصوف‌ در يكصد پرسش‌ و پاسخ‌، ترجمة توفيق‌ ه.سبحانى‌، نشر دريا؛ نيز:
2 ; G N lp o narl o , A. , Yunus Emre , Istanbul , 1936 ; Karaalioglu , S. K., T O rk edebiyat o tarihi, Istanbul, 1973; Z ztelli, C., Yunus Emre, Z zg O o Yay o n , 1977 ; Pakal o n , M. Z., Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O , Istanbul, 1983; T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1968-1984.
توفيق‌ هاشم‌ پورسبحانى‌