اَلْوَنْد، شهري‌ در استان‌ قزوين‌. اين‌ شهر با 36 و 10 عرض‌ شمالى‌ و 50 و 4 طول‌ شرقى‌ (مفخم‌، 34)، يكى‌ از شهرهاي‌ 12 گانة استان‌ قزوين‌ ( سازمان‌ ...، 38) است‌ كه‌ با موقعيتى‌ دشتى‌ و اقليمى‌ معتدل‌ در 12كيلومتري‌جنوب‌شرقى‌شهر قزوين‌قراردارد( فرهنگ‌ جغرافيايى‌...، 1/19) و از لحاظ اداري‌ جزو بخش‌ مركزي‌ شهرستان‌ قزوين‌ به‌ شمار مى‌آيد ( سازمان‌، همانجا). وسعت‌ اين‌ شهر حدود 7/2 كم 2 است‌ ( آمارنامه‌...، 30).
شهر امروزي‌ الوند در دهة 1320ش‌ آبادي‌ كوچكى‌ با 695 نفر جمعيت‌ بود ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌، همانجا؛ نيز نك: گلريز، 1/920)، هر چند جمعيت‌ اين‌ آبادي‌ مطابق‌ اولين‌ سرشماري‌ عمومى‌ (1335ش‌) 595 نفر بود كه‌ در 1345ش‌ به‌ 725 نفر رسيد. در دهة بعدي‌، عمدتاً به‌ سبب‌ آغاز فعاليتهاي‌ صنعتى‌ در شهر البرز از 1348ش‌ به‌ بعد، جمعيت‌ اين‌آبادي‌ با رشدي‌ شتابان‌ روبه‌افزايش‌ نهاد و مهاجرانى‌از نقاط ديگر، به‌ويژه‌ زنجان‌، آذربايجان‌ و گيلان‌ در اين‌محل‌ ساكن‌ شدند( گزارش‌...، 13-14، 16)، به‌ نحوي‌ كه‌ جمعيت‌ آن‌ در 1355ش‌ به‌ 505 ،4 نفر (910 خانوار) افزايش‌ يافت‌ و تأسيسات‌ و واحدهاي‌ خدماتى‌ گوناگون‌ در آن‌ برپا شد ( فرهنگ‌ آباديها...، 22/79). از 1357ش‌، به‌ سبب‌ فعال‌ شدن‌ شهر صنعتى‌ البرز از يك‌ سو و بى‌توجهى‌ به‌ مقررات‌ محدوده‌هاي‌ شهري‌ از سوي‌ ديگر، جمعيت‌ الوند رشدي‌ شتابان‌ يافت‌ و توسعة كالبدي‌ آن‌ در خارج‌ از قلعه‌ به‌ سمت‌ شمال‌ شرقى‌ و شهر صنعتى‌ صورت‌ گرفت‌. ساخت‌ خانه‌هاي‌ تعاونى‌ كارگري‌ نيز كمك‌ كرد، تا اينكه‌ در 1365ش‌ الوند به‌ صورت‌ شهر درآمد ( گزارش‌، 7، 13، 16). جمعيت‌ اين‌ شهر در اين‌ زمان‌ 938 ،39نفر بود كه‌ در دورة 5 سالة بعدي‌ (تا 1370ش‌)، يك‌ بار ديگر با افزايشى‌ چشمگير به‌ 557 ،54 نفر رسيد و به‌ همين‌ ترتيب‌، تراكم‌ نسبى‌ جمعيت‌ شهر به‌ 510 ،20نفر در كم 2 افزايش‌ يافت‌ ( آمارنامه‌، همانجا).
فعاليت‌ اقتصادي‌ اين‌ شهر پيش‌ از اين‌ زراعت‌، كارگري‌ و باغداري‌ بود. زمينهاي‌ كشاورزي‌ الوند كه‌ غالباً از نوع‌ درجة يك‌ و دو و از خاكهاي‌ حاصل‌خيز به‌ شمار مى‌آيند ( گزارش‌، 11)، در 1360ش‌، 768 هكتار بود كه‌ عمدتاً (7/98%) به‌ صورت‌ آبى‌ بهره‌برداري‌ مى‌شد. در آن‌ زمان‌، محصولات‌ عمدة الوند عبارت‌ بود از سيب‌، تره‌بار جاليزي‌ و انگور و علاوه‌ بر آن‌، گندم‌ آبى‌ (200 هكتار)، جو آبى‌ (100 هكتار)، چغندرقند (80 هكتار) و حبوبات‌ (20 هكتار) ( فرهنگ‌ اقتصادي‌...، 97). يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ باغهاي‌ واقع‌ در محدودة الوند، باغ‌ عمران‌ است‌ كه‌ 85 هكتار وسعت‌ دارد و عمده‌ترين‌ محصولات‌ آن‌ سيب‌ و گلابى‌ است‌ ( گزارش‌، 6). آب‌ كشاورزي‌ از طريق‌ چاه‌ و نهر منشعب‌ از شبكة طالقان‌ تأمين‌ مى‌گردد (همان‌، 12؛ قس‌: فرهنگ‌ اقتصادي‌، همانجا). پيش‌ از اين‌، الوند داراي‌ يك‌ رشته‌ قنات‌ بود ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌، همانجا). در 1360ش‌ در الوند 150 ،2رأس‌ دام‌ كه‌ عمدتاً (7/97%) دام‌ كوچك‌ بود ( فرهنگ‌ اقتصادي‌، همانجا) نگهداري‌ مى‌شد. درگذشته‌ بافت‌ گليم‌ و جاجيم‌ نيز ميان‌ اهالى‌ رواج‌ داشت‌ ( فرهنگ‌ جغرافيايى‌، همانجا).
شهر الوند در حال‌ حاضر از لحاظ جمعيتى‌ يكى‌ از شهرهاي‌ متوسط ، و به‌ سبب‌ مجاورت‌ با شهر صنعتى‌ البرز و بافت‌ جمعيتى‌ آن‌، يكى‌ از شهرهاي‌ مهم‌ كارگري‌ كشور به‌ شمار مى‌آيد. هستة اولية شهر را قلعه‌اي‌ 4 گوش‌ با 18 برج‌ تشكيل‌ مى‌داد كه‌ امروزه‌ در جنوب‌ الوند قرار دارد و محلة آن‌ هنوز چهرة كاملاً روستايى‌ خود را حفظ كرده‌ است‌ ( گزارش‌، 7، 13). براساس‌ آخرين‌ سرشماري‌ عمومى‌ (1375ش‌)، الوند 758 ،60نفر (108 ،12خانوار) جمعيت‌ دارد كه‌ اين‌ عده‌ 3/12% از كل‌ جمعيت‌ شهرستان‌ قزوين‌ را شامل‌ مى‌گردد ( سرشماري‌، «هفتاد و شش‌»، نيز 36). به‌ اين‌ ترتيب‌، جمعيت‌ اين‌ شهر در يك‌ دورة 20 ساله‌ (1355- 1375ش‌) حدود 5/13 برابر رشد يافته‌ است‌. نسبت‌ جنسى‌ در شهر الوند حدود 103، و بعد خانوار برابر 5 نفر است‌ (همان‌، «هفتاد و شش‌»).
بيشترين‌ ارتباط الوند با شهر قزوين‌ است‌ ( فرهنگ‌ اجتماعى‌...، 97). در جنوب‌ شرقى‌ الوند تپه‌اي‌ منسوب‌ به‌ دورة صفوي‌ و سنگ‌ قبرهايى‌ مربوط به‌ همان‌ دوره‌ وجود دارد (ورجاوند، 275).
مآخذ: آمارنامة استان‌ زنجان‌ (1372ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ زنجان‌، تهران‌، 1374ش‌؛ سازمان‌ تقسيمات‌ كشوري‌ جمهوري‌ اسلامى‌ ايران‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1376ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، كل‌ كشور، مركز آمارنامه‌ ايران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور (1355ش‌)، استان‌ مركزي‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1361ش‌؛ فرهنگ‌ اجتماعى‌ دهات‌ و مزارع‌ كشور، استان‌ زنجان‌، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌ دهات‌ و مزارع‌ كشور، استان‌ زنجان‌، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌جغرافيايى‌ايران‌ (آباديها)، استان‌يكم‌، دايرةجغرافيايى‌ارتش‌،تهران‌،1329ش‌؛ گزارش‌ طرح‌ مطالعاتى‌ شهر الوند، استانداري‌ قزوين‌، 1377ش‌؛ گلريز، محمدعلى‌، مينودر يا باب‌ الجنة قزوين‌، تهران‌، 1368ش‌؛ مفخم‌ پايان‌، لطف‌الله‌، فرهنگ‌ آباديهاي‌ ايران‌، تهران‌، 1339ش‌؛ ورجاوند، پرويز، سرزمين‌ قزوين‌، تهران‌، 1349ش‌.
عباس‌ سعيدي‌