اَلْغازْ وَ اَحاجى‌، دو واژة تقريباً مترادف‌ كه‌ معادل‌ چيستان‌ و معما (ه م‌) است‌:
الغاز، جمع‌ لُغَز (يا لُغْز، لَغْز، لَغَز و لُغُز) ماية معنايى‌ آن‌، پيچيدن‌ و تابيدن‌ (لازم‌ و متعددي‌) است‌ (نك: لين‌، و در اصطلاح‌ سخنى‌ موزون‌ و مشتمل‌ بر صفات‌ و ويژگيهايى‌ است‌ كه‌ مجموعاً و به‌ گونه‌اي‌ استعاري‌ و ايهامى‌ بر يك‌ ذات‌ دلالت‌ كند و مخاطب‌ با درايت‌ خود و با استفاده‌ از آن‌ صفات‌ و ويژگيها بتواند بدان‌ پى‌ببرد. اين‌ عبارت‌ بايد دلنشين‌ و مطبوع‌ باشد و با حشو زايد به‌ اطناب‌ كشيده‌ نشود و از تشبيهات‌ كاذب‌ و استعاره‌هاي‌ بعيد به‌ دور باشد تا مورد پسند اهل‌ بلاغت‌ قرار گيرد (ابن‌ حجه‌، 393؛ نك: تهانوي‌، 2/1295؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 1/249- 259؛ جرجانى‌، 202؛ شمس‌ قيس‌، 426؛ در خصوص‌ جايگاه‌ لغز در علم‌ بلاغت‌، نك: طاش‌ كوپري‌زاده‌، 1/251- 252؛ شيخ‌، 69-72)، مثلاً در مورد قلم‌: و ذي‌ خضوع‌½ راكع‌ ساجد }{ و دمعه‌ من‌ جفنه‌ جاري‌ مواظب‌ الخمس‌ لاوقاتها }{ منقطع‌ فى‌ خدمة الباري‌
لغز يا در نثر است‌ و يا در نظم‌، و به‌ طور كلى‌ به‌ دو دسته‌ تقسيم‌ مى‌گردد:
1. الغاز معنوي‌، كه‌ با ذكر صفات‌ ذات‌، به‌ موصوف‌ اشاره‌ مى‌شود. اين‌ نوع‌ از لغز را ساده‌ يا وصفى‌ نيز ناميده‌اند. الغازي‌ كه‌ در علوم‌ مختلف‌ چون‌ نحو، حساب‌ و فقه‌ گفته‌ شده‌، از ملحقات‌ الغاز معنوي‌ است‌ كه‌ الغاز فنى‌ نيز خوانده‌ شده‌اند (نك: همو، 50 -53).
2. الغاز لفظى‌، كه‌ با آوردن‌ واژگانى‌ كه‌ متضمن‌ نام‌ موصوف‌ يا برخى‌ از حروف‌ آن‌ است‌، به‌ موصوف‌ اشاره‌ شود. اين‌ كار ممكن‌ است‌ با تصحيف‌، قلب‌، حذف‌ يا تبديل‌ صورت‌ پذيرد (نك: ابن‌ اثير، 3/86؛ شيخ‌، همانجا).
احاجى‌، جمع‌ اُحْجيّة در لغت‌ برگرفته‌ از حِجا (يا حِجى‌) به‌ معناي‌ عقل‌، خرد، هوش‌، درك‌، قوة استنباط، ادراك‌ و شعور (نك: لين‌، و در اصطلاح‌ نوعى‌ بازي‌ فكري‌ مبتنى‌ بر حدس‌ و گمان‌ است‌ كه‌ در ميان‌ مردم‌ رايج‌ بوده‌ است‌ و به‌ هر حال‌ نوعى‌ معماي‌ نزديك‌ به‌ لغز به‌ شمار مى‌رود (جوهري‌، ذيل‌ حجو؛ بغدادي‌، عبدالقادر، 3/113؛ V/806-807 , 2 EI).
برخى‌، تفاوتهاي‌ اندكى‌ ميان‌ الغاز، احاجى‌ و معماها قائل‌ شده‌اند (مثلاً نك: تهانوي‌، 2/1082-1084؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 1/251؛ بغدادي‌، عبدالقادر، همانجا؛ رشيد وطواط، 70؛ ابوزيد، 288)؛ اما از لحاظ ماهيت‌ ميان‌ آنها تفاوت‌ عمده‌اي‌ وجود ندارد (نك: ابن‌ اثير، 3/84، 85) و همه‌ تنها نوعى‌ سرگرمى‌ علمى‌، زبانى‌ و گاه‌ بازي‌ با كلمات‌ بوده‌ است‌. حاجى‌ خليفه‌ احاجى‌ را از فروع‌ علم‌ لغت‌ و صرف‌ و نحو دانسته‌، مى‌گويد: احاجى‌ علمى‌ است‌ كه‌ در آن‌ از واژگانى‌ كه‌ ظاهراً با قوانين‌ زبان‌ عربى‌ مخالفند و نيز تطبيق‌ آنها با قواعد زبان‌ عربى‌ بحث‌ مى‌شود (1/13). همچنين‌ گفته‌ شده‌ احاجى‌ يعنى‌ اينكه‌ پرسش‌ كننده‌ لفظى‌ مركب‌ بياورد و مشابه‌ آن‌ را كه‌ لفظى‌ بسيط و مستقل‌ است‌ و معنايى‌ متفاوت‌ دارد، از مخاطب‌ بخواهد. در زبان‌ عربى‌ عنوانهاي‌ ديگري‌ نيز وجود دارد كه‌ از نظر معنا به‌ لغز، احجيه‌ و معما بسيار نزديكند و با وجود تفاوتهايى‌ كه‌ ميان‌ آنها ذكر شده‌ است‌، به‌ جاي‌ يكديگر به‌ كار رفته‌اند (ابن‌ اثير، همانجا؛ صفدي‌، 347)، از جمله‌: مُعاياة، عَويص‌، رمز، ملاحن‌، مرموس‌، تأويل‌، كنايه‌، تعريض‌ و ... (نويري‌، 3/162؛ حسينى‌، 1/312، 313).
لغز در فرهنگ‌ سامى‌ ريشه‌اي‌ بس‌ كهن‌ دارد. نمونه‌هايى‌ از اين‌ فن‌ در تورات‌ وجود دارد، مانند لغزي‌ كه‌ از شمشون‌ در «سفر داوران‌» آمده‌ است‌ (نك: عهد عتيق‌، داوران‌، 14:9-12؛ شيخ‌، 62).
در ادبيات‌ عرب‌، شايد بتوان‌ لغز را به‌ برخى‌ تفاخرهاي‌ زبانى‌ پيوند داد، زيرا شاعران‌ با بهره‌گيري‌ از اسلوبها و سبكهاي‌ پيچيدة گوناگون‌ مى‌كوشيدند تا هوش‌ و ذكاوت‌ مخاطب‌ را مورد آزمايش‌ قرار دهند (نك: شيخ‌، 29، 33). نقش‌ كاهنان‌ و ساحران‌ را نيز در اين‌ زمينه‌ نمى‌توان‌ از نظر دور داشت‌ (همو، 63). يكى‌ از شواهد كهن‌ اين‌ فن‌ در ادبيات‌ عرب‌ پرسشى‌ است‌ كه‌ مردي‌، بر زنى‌ هِنْد نام‌ و مشهور به‌ زبان‌ دانى‌ و فصاحت‌ طرح‌ مى‌كند تا ذكاوت‌ وي‌ را بيازمايد (ابن‌ قتيبه‌، 2/233؛ كحاله‌، 5/232). نيز اشعاري‌ را كه‌ امرؤالقيس‌ و عَبيد بن‌ اَبْرَص‌ رد و بدل‌ كرده‌اند، از شواهد اين‌ فن‌ در عصر جاهلى‌ به‌ شمار آورده‌اند. شايان‌ ذكر است‌ كه‌ در اين‌ گفت‌ و گو عبيد به‌ جاي‌ «الغاز» واژة «اَوابد» را به‌ كار برده‌ است‌ (ابن‌ ظافر، 13- 15؛ جندي‌، 1/22).
از سدة 3 تا 4ق‌ علاوه‌ بر نمونه‌هاي‌ پراكنده‌اي‌ كه‌ از نويسندگان‌ و شاعران‌ از جمله‌ ابونواس‌ در اين‌ زمينه‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد (مثلاً نك: جاحظ، 3/537؛ حمزه‌، 188-194)، كتابهايى‌ نيز با نام‌ المعمى‌ و نامهاي‌ مشابه‌ ديگر تأليف‌ شد كه‌ برخى‌ از آنها عبارتند از: المعمى‌، منسوب‌ به‌ خليل‌ بن‌ احمد فراهيدي‌ (ابن‌ نباته‌، 268)؛ العويص‌، اثر محمد بن‌ خالد ابن‌ عبدالرحمان‌ برقى‌ (د 190ق‌) (بغدادي‌، هديه‌، 2/8)؛ كتاب‌ المعانى‌ الكبير، تأليف‌ ابن‌ قتيبه‌ (حيدرآباد دكن‌، 1368ق‌)؛ المعاريض‌، اثر يحيى‌ ابن‌ ابى‌ منصور موصلى‌ (د 292ق‌) (همان‌، 2/517)؛ المسكت‌ فى‌ الالغاز، نوشتة زبير بن‌ احمد زبيري‌ (د 317ق‌) (همان‌، 1/373)؛ اللغز، از محمد بن‌ احمد بن‌ عبدالله‌، مشهور به‌ مفجع‌ (د 320ق‌) (همان‌، 2/31)؛ الملاحن‌، اثر ابن‌ دريد (د 321ق‌) (قاهره‌، 1347ق‌)؛ فى‌ معرفة المعمى‌ من‌ الشعر، اثر محمد بن‌ احمد بن‌ محمد بن‌ طباطبا (د 322ق‌) (همان‌، 2/33)؛ الالغاز، از عبدالعزيز بن‌ يحيى‌ بن‌ احمد جلودي‌ (د 332ق‌) (همان‌، 1/576) و همچنين‌ فتيا (يا فتاوي‌ ) فقيه‌ العرب‌، اثر ابن‌ فارس‌ (د 395ق‌) (به‌ كوشش‌ حسين‌ على‌ محفوظ، دمشق‌، 1985م‌). گفتنى‌ است‌ كه‌ فتيا فقيه‌ العرب‌ نوعى‌ از الغاز به‌ شمار مى‌رود (نك: سيوطى‌، 1/622).
ميان‌ سده‌هاي‌ 5 -6ق‌ الغاز همچون‌ گذشته‌ در ميان‌ مردم‌ رواج‌ داشت‌ و به‌ خصوص‌ اشراف‌ و بزرگان‌ و دانشمندان‌ توجه‌ بيشتري‌ بدان‌ نشان‌ مى‌دادند و در اين‌ زمينه‌ با يكديگر به‌ رقابت‌ مى‌پرداختند. در اين‌ زمان‌ اين‌ فن‌ در مغرب‌ و اندلس‌ نيز مورد توجه‌ اديبان‌ و شاعران‌ بود و از فنون‌ شعري‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ (عبدالسودانى‌، 85؛ فريح‌، 47). برخى‌ از آثار مستقلى‌ كه‌ در اين‌ دوران‌ در زمينة الغاز به‌ نگارش‌ درآمد، اينهاست‌: ديوان‌ الالغاز، اثر ابوالعلاء معري‌ (د 449ق‌) (شيخ‌، 74- 75)؛ الالغاز، از ابن‌ اسد فاروقى‌ (د 487ق‌) (بغدادي‌، هديه‌، 1/277)؛ الاعجاز فى‌ الاحاجى‌ و الالغاز، اثر ابوالمعالى‌ سعد بن‌ على‌ وراق‌ خطيري‌ (د 568ق‌). نسخة خطى‌ اين‌ اثر كه‌ توسط عبدالقادر بغدادي‌ مورد ستايش‌ قرار گرفته‌ (بغدادي‌، عبدالقادر، 3/115)، در كتابخانة آستان‌ قدس‌ (شم 4297) موجود است‌ (نك: آستان‌...، 59)؛ حلية الطراز فى‌ حل‌ الالغاز، اثر عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌البركات‌ انباري‌ (د 577ق‌) (بغدادي‌، هديه‌، 1/519).
مقامات‌ حريري‌ به‌ سبب‌ اشتمال‌ بر الغاز نحوي‌، فقهى‌ و غيره‌ در اين‌ زمان‌ سخت‌ مورد توجه‌ و ستايش‌ بوده‌ است‌ (عبدالسودانى‌، 86). از اين‌ پس‌، اين‌ فن‌ گسترش‌ فراوان‌تري‌ يافت‌، به‌ گونه‌اي‌ كه‌ تقريباً شاعري‌ در عصر مماليك‌ يافت‌ نمى‌شد كه‌ در سروده‌هايش‌ لغز ديده‌ نشود. ابن‌ عنين‌ (ه م‌) از جمله‌ شاعرانى‌ است‌ كه‌ در اين‌ فن‌ بسيار توانا بوده‌ است‌ و بخش‌ عظيمى‌ از ديوانش‌ را لغز تشكيل‌ مى‌دهد (نك: ص‌ 149- 178؛ ابن‌ خلكان‌، 5/17؛ موسى‌ باشا، 597). گروهى‌ از شاعران‌ عصر مماليك‌ چون‌ ابن‌ ساعاتى‌ را كه‌ قصايد ويژه‌اي‌ در اين‌ باب‌ سروده‌اند، «ذوات‌ الالغاز» ناميده‌اند (همو، 598).
سيوطى‌ نخستين‌ كسى‌ است‌ كه‌ براي‌ الغاز يك‌ تقسيم‌بندي‌ تاريخى‌ ارائه‌ مى‌كند. وي‌ مى‌گويد الغاز داراي‌ انواعى‌ است‌: 1. الغازي‌ كه‌ عربها خود ساخته‌اند؛ 2. الغازي‌ كه‌ بزرگان‌ لغت‌ شناس‌ ساخته‌اند؛ 3. الغازي‌ كه‌ به‌ قصد لغز ساخته‌ نشده‌اند، اما برحسب‌ تصادف‌ لغز شده‌اند. همو مى‌افزايد: لغز در اصل‌ به‌ دو نوع‌ تقسيم‌ مى‌شود: 1. آنهايى‌ كه‌ ساخت‌ معناييشان‌ لغز است‌. اين‌ نوع‌ را «ابيات‌ المعانى‌» نيز خوانده‌اند؛ 2. الغازي‌ كه‌ بر پاية لفظ، تركيب‌ و اعراب‌ استوار شده‌اند. وي‌ سپس‌ براي‌ هريك‌ نمونه‌هايى‌ ذكر مى‌كند (1/578).
از سدة 7ق‌ به‌ بعد شمار تأليفات‌ در زمينة الغاز و احاجى‌ افزون‌ گرديد، از آن‌ جمله‌ است‌: حلل‌ مطرز در فن‌ معما و لغز، اثر على‌ بن‌ محمد يزدي‌ (د 850ق‌) (حاجى‌ خليفه‌، 1/688)؛ كنز الاسماء فى‌ فن‌ المعمى‌، اثر محمد بن‌ احمد قطب‌الدين‌ مكى‌ نهروالى‌ (د 988ق‌) (نك: GAL, )؛ II/501 جلاء الدياجى‌ فى‌ المعميات‌ و الاحاجى‌، اثر ابراهيم‌ بن‌ عيسى‌ حورانى‌ (د 1334ق‌)؛ و نيز تسهيل‌ المجاز الى‌ فن‌ المعمى‌ و الالغاز، اثر طاهربن‌ صالح‌ جزايري‌ (د 1338ق‌) (سوريه‌، 1303ق‌).
در روايات‌ عرب‌، واضع‌ معما را برخى‌ خليل‌ بن‌ احمد فراهيدي‌ و برخى‌ نيز على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌(ع‌) دانسته‌اند (ابن‌ نباته‌، 267؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 1/253؛ نيز نك: V/806 , 2 EI). اما دربارة احجيه‌ گفته‌اند نخستين‌ كسى‌ كه‌ آن‌ را وضع‌ كرد و نام‌ احجيه‌ را براي‌ آن‌ برگزيد، حريري‌ (د 515ق‌) است‌. او در مقالة «الملطيه‌» 20 احجيه‌ را به‌ نظم‌ كشيده‌ است‌ (بغدادي‌، عبدالقادر، 3/113). يكى‌ از آثار مهمى‌ كه‌ در زمينة احاجى‌ نگاشته‌ شده‌ كتاب‌ الاحاجى‌ النحوية (يا المحاجاة بالمسائل‌ النحوية ) اثر جارالله‌ زمخشري‌ (د 538ق‌) است‌ كه‌ در 1969م‌ چاپ‌ شد و على‌ بن‌ محمد سخاوي‌ (د 643ق‌) بر آن‌ شرحى‌ با عنوان‌ تنوير الدياجى‌ فى‌ تفسير الاحاجى‌ نگاشته‌ كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ (شم 154) موجود است‌ (مركزي‌، 2/355- 357).
مآخذ: آستان‌ قدس‌ ف‌، فهرست‌؛ ابن‌ اثير، نصرالله‌، المثل‌ السائر، به‌ كوشش‌ احمد حوفى‌ و بدوي‌ طبانه‌، قاهره‌، 1381ق‌/1962م‌؛ ابن‌ حجة حموي‌، ابوبكر، خزانة الادب‌، بيروت‌، 1304ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ ظافر، على‌، بدائع‌ البدائه‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1970م‌؛ ابن‌ عنين‌، محمد، ديوان‌، به‌ كوشش‌ خليل‌ مردم‌ بك‌، دمشق‌، 1365ق‌/1946م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، عيون‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ يوسف‌ على‌ طويل‌، بيروت‌، 1985م‌؛ ابن‌ نباته‌، محمد، سرح‌ العيون‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1383ق‌/1964م‌؛ ابوزيد، على‌، البديعيات‌ فى‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ بغدادي‌، عبدالقادر، خزانة الادب‌، بيروت‌، دارصادر؛ تهانوي‌، محمد اعلى‌، كشاف‌ اصطلاحات‌ الفنون‌، به‌ كوشش‌ اشپرنگر، كلكته‌، 1862م‌؛ جاحظ، عمرو، الحيوان‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بيروت‌، 1388ق‌/ 1969م‌؛ جرجانى‌، على‌، التعريفات‌، بيروت‌، 1985م‌؛ جندي‌، على‌، اطوار الثقافة و الفكر فى‌ ظلال‌ العروبة و الاسلام‌، به‌ كوشش‌ محمد صالح‌ سمك‌ و محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1959م‌؛ جوهري‌، اسماعيل‌، الصحاح‌، به‌ كوشش‌ احمد عبدالغفور عطار، تهران‌، 1368ش‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حسينى‌ كاشانى‌، عباس‌، حدائق‌ الانس‌، قم‌، 1400ق‌؛ حمزة اصفهانى‌، التنبيه‌ على‌ حدوث‌ التصحيف‌، به‌ كوشش‌ محمد اسعد طلس‌، دمشق‌، 1388ق‌/1968م‌؛ رشيد وطواط، محمد، حدائق‌ السحر فى‌ دقائق‌ الشعر، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانى‌، تهران‌، 1308ش‌؛ سيوطى‌، المزهر فى‌ علوم‌ اللغة و انواعها، به‌ كوشش‌ محمد احمد جادالمولى‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1986م‌؛ شمس‌ قيس‌ رازي‌، محمد، المعجم‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوينى‌ و مدرس‌ رضوي‌، تهران‌، 1338ش‌؛ شيخ‌، احمد محمد، كتب‌ الالغاز و الاحاجى‌ اللغوية، طرابلس‌، 1988م‌؛ صفدي‌، خليل‌، نصرة الثائر على‌ المثل‌ السائر، به‌ كوشش‌ محمدعلى‌ سلطانى‌، دمشق‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، احمد، مفتاح‌ السعادة، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ عبدالسودانى‌، مزهر، الشعر العراقى‌ فى‌ القرن‌ السادس‌ الهجري‌، بغداد، 1980م‌؛ عهد عتيق‌؛ فريح‌، سهام‌، مقدمه‌ بر ديوان‌ ابن‌ قلاقس‌، كويت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ كحاله‌، عمررضا، اعلام‌ النساء، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ مركزي‌، خطى‌؛ موسى‌ باشا، عمر، الادب‌ فى‌ بلاد الشام‌، بيروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ نويري‌، احمد، نهاية الارب‌، قاهره‌، 1975م‌؛ نيز:
2 ; GAL; Lane, E. W., Arabic English Lexicon, Beirut, 1980.
بابك‌ فرزانه‌