اَلْدَم، خليل (1277- رمضان 1357ق/1861- نوامبر
1938م)، مشهور به خليل ادهم، باستانشناس، مورخ و سكهشناس معروف ترك، پسر
كوچك ابراهيم ادهم پاشا (ه م)، صدراعظم عثمانى. ضبط «الدم» براي نام او
كه در بيشتر مآخذ آمده است، مىتواند شكل ديگري از ادهم باشد، اما اينكه او
خود را در آثارش خليل ادهم ناميده،درستتر به نظر مىرسد (نك: مسكوكات...،
6(1)/ه ، «بيبليو غرافيا»، 128).
خليل در استانبول زاده شد («دائرة المعارف ترك1»، و تحصيلات ابتدايى و بخشى
از متوسطه را در همانجا گذراند («دائرة المعارف جديد...2»، و در 1876م همراه
پدرش كه با عنوان سفير به آلمان مىرفت، رهسپار برلين شد. او تحصيلات عالى
خود را در رشتة شيمى و علوم طبيعى در دانشگاه زوريخ و پلىتكنيك وين به
پايان رسانيد و در 1885م موفق به اخذ درجة دكتراي فلسفه از دانشگاه برن شد
(«دائرة المعارف زبان...3»، ؛ III/21 II/694 , 2 .(EIپس از بازگشت به
استانبول به مشاغل مختلفى مانند مترجمى در بخش صنايع نظامى، تدريس در
مدارس علوم سياسى، بازرگانى و جز آنها پرداخت («دائرة المعارف ترك»،
همانجا). در 1892م به معاونت ادارة موزة سلطنتى (همايونى) كه رياست آن را
برادر بزرگترش عثمان حمدي بيك برعهده داشت، منصوب گرديد. پس از درگذشت
برادرش، در 1910م مديريت موزهها و مدرسة صنايع مستظرفه به وي محول گشت و
تا 1931م يعنى آغاز بازنشستگى بر همان شغل بود ( 2 ، EI«دائرة المعارف جديد»،
«دائرة المعارف ترك»، همانجاها). نظم و توسعهاي كه او در اين دوره به
موزه داد، مانند طبقهبندي مجموعههاي باستانشناسى، بيانگر استعداد و شايستگى
و دانش او بود. در 1918م «بخش باستانى خاور نزديك» موزه را در يك ساختمان
مجزا داير كرد و هنگامى كه توپكاپىسرايى زيرنظر او صورت موزه به خود گرفت،
در ترتيب آن كوششهاي فراوانى به كار برد ( 2 ، EI«دائرة المعارف جديد ترك»،
همانجاها).
الدم مقالات و رسالههاي فراوانى دربارة باستانشناسى، سكه شناسى،
مهرشناسى، كتيبهشناسى و تاريخ دارد (نك: «كتاب شناسى...4»، ؛ II/133 2 ،
EIهمانجا) كه از منابع مهم اين موضوعات شمرده مىشود. تحقيقات علمى وي
شهرت جهانى براي او به همراه آورد. به همين سبب دكتراي افتخاري
دانشگاههاي بازل و لايپزيگ، و عنوان استاد افتخاري باستانشناسى دانشگاه
استانبول به وي اعطا گرديد («دائرة المعارف ترك»، 2 ، EIهمانجاها). او همچنين
در برخى از فرهنگستانهاي كشورهاي ديگر عضويت داشت و در كنگرههاي
باستانشناسى به نمايندگى از سوي دولت خود شركت مىجست ( 2 ، EIهمانجا).
الدم كه در دوران بازنشستگى از استانبول به نمايندگى مجلس تركيه انتخاب
شد، چندي نيز رياست شهرداري استانبول را برعهده داشت («دائرة المعارف ترك»،
«دائرة المعارف زبان»، «دائرة المعارف جديد»، 2 ، EIهمانجاها).
آثار: معروفترين اثر او با عنوان مسكوكات قديمة اسلاميه قتالوغى در استانبول
(1334ق) به چاپ رسيده است. ديگر آثار او اينهاست: قيصريه شهري (1916م)؛
دول اسلاميه تاريخى (1927م) كه ترجمة تركى و تكميل اثر معروف لينپول با
عنوان «سلسلههاي اسلامى» است كه سپس بارتولد و ديگران نيز آنرا تكميل
كردند. اضافات و تعليقات الدم بر اين اثر حاكى از اطلاعات وسيع او در تاريخ
اسلام است. اين اثر توسط صادق سجادي در دو جلد به فارسى ترجمه و منتشر شده
است (تهران، 1363 و 1370ش)؛ توپكاپىسرايى (1931م)؛ يدي كوله حصاري
(1932م)؛ جامع لريميز (1932م) كه با عنوان «مساجد استانبول1» به فرانسه
ترجمه، و در 1934م چاپ شده است؛ سيواس و ديوريغى شهر لرينين اسلام
كتابهلري («دائرة المعارف زبان»، 2 ، EI«دائرة المعارف ترك»، همانجاها). وي
همچنين مقالاتى در نشريات مختلف از جمله در تاريخ عثمانى انجمنى مجموعه
سى (مجلة انجمن تاريخ عثمانى) (استانبول، 1332ق، س 7، شم 38، 40) به چاپ
رسانيده است. وي مجموعة پرارزش خود را كه مشتمل بر 417 قطعه كتيبه، مهر و
لوحه است و بجز يكى دو قطعه بقيه مربوط به دورة ترك - اسلام بوده، به
مؤسسة تاريخ اهدا كرده است (اغدمير، .(545
«مؤسسة تاريخ ترك» در 1947- 1948م دو جلد كتاب با عنوان خليل ادهم خاطره
كتابى در آنكارا چاپ و منتشر ساخته است (نك: «كتابشناسى»، «دائرة المعارف
ترك»، همانجاها).
مآخذ: الدم، خليل، «بيبليوغرافيا»، تاريخ عثمانى انجمنى مجموعهسى،
استانبول، 1332ق، س 7، شم 38؛ همو، مسكوكات قديمة اسلاميه قتالوغى،
استانبول، 1334ق؛ نيز:
EI 2 ; Igdemir, U., X T O rk-Isl @ m devri kitabe estampajlar o n , Belleten,
Ankara, 1940, vol. IV, no. 16; T O rk ansiklopedisi, Ankara, 1968; T O rk dili
ve edebiyat o ansiklopedisi, Istanbul, 1978; T O rkiye tarih yay o n- lar o
bibliografyas o , ed. E. Koray, Istanbul, 1971; Yeni T O rk ansiklopedisi,
Istanbul, 1985.
ابوالحسن ديانت