آباده، يكي از چهارده شهرستان استان فارس در جنوب ايران، واقع در منتهياليه شمال
شرقي اين استان، با 514،19 كمـ 2 مساحت و 335،166 نفر جمعيت (برآورد 1364ش توسط
جهاد سازندگي)، داراي شكل مستطيلِ نامنظم كه از شمال غربي به جنوب شرقي كشيده شده و
محدود است از شمال به استان اصفهان، از غرب به استان اصفهان و شهرستان اقليد و
شهرستان مرودشت از استان فارس، از شرق به استان يزد و از جنوب به شهرستان مرودشت و
شهرستان نيريز از استان فارس. جمعيت نسبي اين شهرستان 5/8 نفر در كمـ2 است.
سيماي طبيعي: اين شهرستان در حد فاصل ميان رشتههاي انتهايي كوهستانهاي زاگرس جنوبي
و نواحي كويري مركز ايران واقع شده و در نتيجه، بخش شمالي و شرقي آن را سرزمينهاي
پست و هموار نسبتاً كمارتفاع (در ابرقو، حدود 550،1 متر) و قسمت جنوبي و غربي آن
را تودة در هم كوهستاني و مرتفع (كوه بل 266،3 متر) فراگرفته است. شيب عمومي زمين
آن از شمال شرقي به جنوب غربي افزايش مييابد. در اين بخش رشتههاي متعددي در
امتداد زاگرس از شمال غربي به جنوب شرقي قرار گرفته كه ميان آنها جلگههاي كمعرضِ
ميانْكوهي مانند جلگة آباده در محور آباده ــ دهبيد، مراكز عمدة جمعيت را پديد
آورده است. آب و هواي آباده تركيبي از دو نوع آب و هواي نيمه بياباني در مشرق و
كوهستاني در مغرب است كه نوع اول آن گرم و خشك با باراني ناچيز (در ابرقو حدود 10
ميليمتر در سال) و نوع دوم آن داراي زمستانهاي سرد و تابستانهاي معتدل است. بارش
سالانة آن حدود 150 ميليمتر است كه در مرتفعات بيشتر به صورت برف ميبارد. منابع
آب اين شهرستان ناچيز است و حريانات رودخانهاي آن بيشتر جنبة فصلي دارد كه در
ماههاي بهار به موازات رشتهكوهها جريان پيدا ميكند. مهمترين رود دائمي آن
رودخانة بَوانات است كه در بخش جنوبي شهرستان در طول بخش جاري است و از شهر ايزد
خواست ميگذرد و تنها در ماههاي زمستان و بهار آب دارد. باران كم و خاكهاي كوهستاني
كم عمق در مغرب و شورهزارها در شمال و شمال شرقي اين شهرستان موجب فقر پوشش گياهي
و حيات حيواني در آن شده و تنها مراتع معتبري در مرتفعات كوهستاني، دامداران
كوچنشين را به خود جلب ميكند. در برخي مرتفعات غربي اين شهرستان جنگلهاي پراكنده
بلوط نيز مشاهده ميشود.
وضع كنوني: شهرستان آباده در مسير شاهراه ارتباطي اصفهان به شيراز و شيراز به يزد
قرار دارد. از مجموع 335،166 نفر جمعيت، 037،74 نفر يا 44% در شهرها (آباده، ابرقو،
صُغاد، سوريان، دهبيد) و 298،92 نفر يا 56% در روستاها ساكنند. افزون بر اين، حدود
000،12 تا 000،15 نفر از عشاير چادرنشين در اين شهرستان رفت و آمد دائمي دارند. اين
عشاير بيشتر كوچنشينهاي قشقايي و عربند كه اخيراً در روستاها سكونت گزيدهاند.
بيشتر جمعيت شهرستان آباده پيرو مذهب شيعة اثنيعشرياند و تعداد اندكي مذهب تسنن
دارند. زبان مردم آباده فارسي است و گروه اندكي به زبانهاي لُري و تركي سخن
ميگويند.
اين شهرستان داراي معادن مهم انواع سنگهاي ساختماني است، ولي مهمترين معادن آن كه
به مرحلة اكتشاف و بهرهبرداري رسيده، معادن وسيع خاكنسوز است كه در شمال، در اطرف
شهر آباده و همچنين در شورجستان و خوِنخورّه قرار دارد. محصول معادن خاك نسوز
شهرستان آباده بيشتر در كارخانة ذوب آهن اصفهان به مصرف ميرسد و بخشي از آن براي
مصرف در صنايع چيني و كاشي و سراميك و لوازم بهداشت و ريختهگري و امثال آن به
مراكز صنعتي كشور برده ميشود. ذخيرة خاك نسوز اين شهرستان را 100 ميليون تن برآورد
كردهاند (گزارش فرمانداري آباده). شهرستان آباده داراي 000،100 هكتار زمين قابل
كشت است كه به علت كمبود منابع آب فقط از 729،56 هكتار آن بهرهبرداري سنتي ميشود
(سازمان برنامه، 145). كميِ منابع آب و نبودن جلگههاي وسيع حاصلخيز مانع توسعة
كشاورزي ماشيني در اين شهرستان شده است. در 1364ش در سراسر شهرستان تنها 27 حلقه
چاه عميق وجود داشته است (گزارش فرمانداري آباده). مهمترين محصول كشاورزي شهرستان
آباده گندم است. محصول آن در سال زراعي 1361ـ1362ش به 000،43 تن رسيده كه 000،12 تن
آن به خارج از شهرستان صادر شده است. گندم و پس از آن جو، حبوبات، چغندرقند، پنبه،
يونجه، سيبزميني و محصولات جاليزي اقلام عمدة محصولات كشاورزي را تشكيل ميدهد.
باغداري، خصوصاً توليد انگور، زردالو، و آلو در سراسر شهرستان به ويژه در بخش
شورجستان رونق دارد. 5/17% خاك شهرستان آباده يا 495،341 هكتار از سطح آن در نواحي
مرتفع از انواع مرتع تشكيل شده كه درگذشته چرانيده و تخريب شده است، ولي اكنون در
حال احياء و تحت مراقبت است. اباده به علل جغرافيايي و شرايط اقليمي و ناهمواري، از
گذشتة دور جزء مراكز مهم دامداري كشور بوده است و اكنون نيز از حيث دامداري اهميت
فراوان دارد. در اين شهرستان دو نوع متمايز دامداري سنتي هست: يكي دامداري ايلات و
عشاير كه در سراسر سال در حال كوچنشيني و اصولاً چادرنشين هستند و ديگر دامداري به
وسيلة كشاورزاني كه هميشه در روستاها سكونت دارند و به موازات فعاليت كشاورزي به
امر دامداري نيز ميپردازند. مرغداري و تربيت زنبور عسل با رعايت اصول علمي نوين
نيز در اين شهرستان رونق دارد. بيشتر صنايع كارخانهاي شهرستان آباده با معادن
سنگهاي ساختماني و يا خاكهاي مورد استفاده در بنايي ارتباط دارد مانند كارخانههاي
آجرفشاري (20 واحد در آباده و ابرقو)، گچساختماني (در خُرّمي دهبيد) موزاييك سازي
(در آباده، ابرقو، بَوانات) و سنگبري كه محصول آنها به ديگر شهرهاي كشور صادر
ميشود. افزون بر اين، كارخانههاي صنايع فلزي از قبيل كابينت سازي، آب گرمكن
سازي، در و پنجرهسازي، ظروف آلومينيم سازي و نيز كارخانههاي مواد غذايي مانند نان
ماشيني و شير پاستوريزه و چند سردخانه در سالهاي اخير در اين شهر پديد آمده است،
اما شهرت آباده به صنايع دستي و سنتي آن و محصولاتي از قبيل گليم، قاليچه، چادرشب
كرباسي و امثال آن است كه زنان ايلات آنها را ميبافند. گيوهبافي و منبت كاري اين
شهرستان نيز شهرت دارد.
اين شهرستان داراي 535 كم راه آسفالته، 360 كم جادة شوسه و 326 كم راه جيپرو است
كه در مقايسه با وسعت آن بسيار ناچيز است. آباده از نظر تقسيمات كشوري از 1316ش
تاكنون تغييرات بسياري به خود ديده و بخشهايي بدان پيوسته و يا از آن جدا شده است.
اين شهرستان اكنون به سه بخش به شرح زير تقسيم ميشود: 1. بخش بَوانات شامل
دهستانهاي بوانات، سَرچَهان، قُنْقُري (عليا و سفلا): 2. بخش مركزي شامل دهستانهاي
ايزدخواست، پادِناي شرقي، حومه، سورمَق، صُغاد؛ 3. بخش ابركوه (ابرقو) شامل
دهستانهاي ابركوه، اسفندآباد، فِراغه، مهرآباد.
مآخذ: ابن بلخي، فارسنامه، به كوشش گاي لسترنج و رينولد آل نيكلسون، كمبريج، 1921م؛
ادارة جغرافيايي ارتش، فرهنگ جغرافيايي ايران، ج 7، تهران، 1330ش؛ حدود العالم، به
كوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1362ش؛ سازمان برنامه و بودجة استان فارس،
آمارنامة 1362، شيراز، 1362ش، جم ؛ سايكس، سرپرستي، تاريخ ايران، ترجمة سيدمحمد
تقي فخر داعي گيلاني، تهران، عليآكبر علمي، 1362ش؛ شيرواني، زينالعابدين، بستان
السياحه، اصفهان، 1342ق، فرمانداري آباده، گزارش وضع جغرافيايي آباده (دستنويس
منتشر نشده)، مهر 1364ش؛ مركز آمار ايران، سرشماري عمومي نفوس مسكن، شم 267، آبان
1355ش، ص «د»؛ همان، فرهنگ آباديهاي كشور (استان فارس)، تهران، 1361ش؛ مستوفي،
حمدالله، نزهةالقلوب، به كوشش گاي لسترنج، ليدن، 1331ق/1913م؛ نامي اصفهاني،
محمدصادق، تاريخ گيتي گشا، به كوشش سعيد نفيسي، تهران، اقبال، 1363ش.
محمدحسن گنجي